*Bài tập mở đầu:
Ở bài đầu này chúng ta sẽ làm quen với công cụ để lập trình Pascal và làm 1 bài lập trình nhỏ.
Công cụ sử dụng ở đây là Turbo Pascal 7.0 các bạn có thể tải về theo link ở dưới, cài đặt sau đó vào thư mục .TurboPascal-7.0\BIN chạy file [click đúp] TPX có hình chữ MS DOS viết cách điệu [thực ra ở đây có 3 file TPX thì 2 file là có thể xài được chỉ có 1 file là cái icon là nhấn vào ra cái ảnh nhỏ thôi ]
Sử dụng như sau:
- Kiểm tra lỗi: F9
- Chạy chương trình Ctrl+F9
- Lưu lại chương trình F2
- Mở chương trình đã có F3
- Thoát khỏi Turbo Pascal Alt + X
Hoặc có thể sử dụng Menu ở trên chỉ cần bạn biết chút tiếng Anh.
Chương trình đầu tiên:
Code:
Program Hello;
var x,y:integer;
begin
write[‘Chao mung cac ban den voi khoa hoc pascal’];
readln;
end.
Phân tích chương trình:
Một chương trình bao gồm 3 phần:
Phần 1: Tiêu đề
Program Hello;
Với Program là từ khóa còn Hello là tên chương trình
Phần 2: Khai báo
var bien: kieu_bien
Khai báo tất cả biến dùng trong chương trình // Phần này sau sẽ nói rõ hơn
Phần 3: Thân chương trình
Nằm trong cụm “begin … end.”
Chú ý sau end phải có dấu “.”
Sau mỗi lệnh phải có dấu “;” // Phần này sau sẽ nói rõ hơn
Với ví dụ trên nhấn F9 nếu báo không có lỗi thì nhấn Ctrl+F9 màn hình đen ngòm sẽ hiện ra với dòng chữ Chao mung cac ban den voi khoa hoc pascal.
Tải về bộ cài Pascal: www.brothersoft.com/turbo-pas…ad-272943.html
*Bài tập suy luận:
Tiếp theo chúng ta sẽ tìm hiểu thêm 1 ví dụ nhỏ nữa:
Nhập vào 1 số và in ra bình phương của nó:
Code:
Program square;
var x:real; {x la 1 bien thuc}
begin
write[‘Nhap vao so thuc x= ‘];{Yeu cau nhap so}
read[x];
write[‘Binh phuong cua so do la: ‘];{in ra binh phuong cua so do}
write[‘x*x:5:0′]
end.
Ở trên chúng ta lưu ý rằng trong {} là các comment tức là các giải thích cho lệnh mình viết để người khác hiểu và chính mình sau xem lại cũng dễ hơn. Các lời giải thích này không có giá trị khi ta chạy chương trình tức không ảnh hưởng tới nội dung chương trình chúng ta muốn thực thi. Sau khi các bạn đã code được như trên chúng ta lại nhấn F9 nếu báo không có lỗi thì nhấn Ctrl+F9 khi có yêu cầu nhập thì hãy gõ 1 số thực vào và nhấn Enter để xem kết quả.
Vào ra dữ liệu:
Dữ liệu vào tức là cái mà ta đưa vào với mục đích để thu được 1 kết quả mong muốn, nói cho dễ hiểu nó là thóc ta đưa vào máy để thu được gạo ấy. Dữ liệu vào có thể được nhập từ bàn phím, từ 1 file trong máy tính …
Dữ liệu ra là những gì ta mong muốn thu được như ở trên thì đó là gạo
Vào ra dữ liệu trong Pascal
Đưa ra dữ liệu:
write[‘x1, x2…’];{hiện ra xâu x1, x2…}
writeln[‘x1, x2…’];{đuôi ln thể hiện ghi ra xong sẽ xuống dòng}
write[x1,x2..];{ghi ra giá trị các biến x1, x2}
write[x1:m];{viết ra giá trị của số nguyên x1 vào m chỗ tính từ bên phải}
write[x1:m:n];{viết ra giá trị của số thực x1 vào m chỗ tính từ bên phải và có n chữ số ở phần thập phân}
Vào dữ liệu [từ bàn phím]:
read[x1,x2, ..]; {nhập giá trị cho biến x1, x2…}
readln[x1,x2, ..];{nhập giá trị cho biến x1, x2… sau đó bạn phải nhấn Enter để chương trình tiếp tục, thực chất ở đây là cách để tạm dừng chương trình sau khi người dùng nhập đầu vào cho chương trình để họ có thời gian đưa xem xét và đưa ra thao tác tiếp theo}
Tiếp theo chúng ta sẽ làm quen với các phép toán và hàm trong Pascal: Ở đây ta giới thiệu về cách ký hiệu các phép toán trong Pascal thế nào vì ngôn ngữ lập trình cần phải tuân thủ theo 1 quy định chung nào đó để cho máy có thể đọc và hiểu chúng ta muốn làm gì.
1. Các phép toán:
+ Cộng
- Trừ
* Nhân
/ Chia cho kết quả là số thực
DIV Chia lấy phần nguyên. Ví dụ [2 div 3] =1
MOD Chia lấy phần dư. Ví dụ [4 mod 3] =3
< > khác nhau
= bằng nhau
> lớn hơn
< nhỏ hơn
> = lớn hơn hoặc bằng
< = nhỏ hơn hoặc bằng
2. Các hàm toán học
ABS [x] |x| : lấy giá trị tuyệt đối của số x
SQR [x] x2 : lấy bình phương trị số x
SQRT[x] : lấy căn bậc 2 của x
SIN[x] sin [x] : lấy sin của x
COS [x] cos [x] : lấy cos của x
ARCTAN [x] : arctang [x]
LN [x] ln x : lấy logarit nepe của trị x [e [ 2.71828]
EXP [x]: e^x
TRUNC [x] lấy phần nguyên lớn nhất không vượt quá trị số x
ROUND [x] làm tròn giá trị của x, lấy số nguyên gần x nhất
Ngôn ngữ Pascal được dùng hiện nay có nhiều điểm khác biệt với chuẩn Pascal nguyên thủy của Giáo sư Wirth. Tùy theo quốc gia hoặc công ty đã phát triển cho ra đời các chương trình biên dịch ngôn ngữ Pascal như:
·ISO PASCAL [International Standards Organization] của Châu Âu
·ANSI PASCAL [American National Standards Institute] của Mỹ
·TURBO PASCAL của hãng BORLAND [Mỹ]
·IBM PASCAL của hãng Microsoft [Mỹ]
·v.v...
Ðến nay, ngôn ngữ Pascal đã phát triển đến phiên bản Turbo Pascal Version 7. Các diễn giải và ví dụ trong giáo trình này chủ yếu sử dụng chương trình Turbo Pascal 5.5 - 7.0, hiện đang được sử dụng rộng rãi ở Việt Nam.
II. CÁC PHẦN TỬ CƠ BẢN CỦA NGÔN NGỮ PASCAL
1. Bộ ký tự
- Bộ 26 chữ Latin:
Chữ in: A, B, C, ..., X, Y, Z
Chữ thường:a, b, c, ..., x, y, z
- Bộ chữ số thập phân: 0, 1, 2, 3, ..., 8, 9
- Ký tự gạch nối dưới:_
- Các ký hiệu toán học:+, -, *, /, =, , [, ], [, }
2. Từkhóa
Là các từ riêng của Pascal, có ngữ nghĩa đã được xác định, không được dùng nó vào các việc khác hoặc đặt tên mới trùng với các từ khóa.
- Từ khóa chung:
PROGRAM, BEGIN, END, PROCEDURE, FUNCTION
- Từ khóa để khai báo:
CONST, VAR, TYPE, ARRAY, STRING, RECORD, SET, FILE, LABEL
- Từ khóa của lệnh lựa chọn:
IF ... THEN ... ELSE,CASE ... OF
- Từ khóa của lệnh lặp:
FOR... TO... DO,FOR... DOWNTO... DO,WHILE... DO,
REPEAT... UNTIL
- Từ khóa điều khiển:
WITH,GOTO,EXIT, HALT
- Từ khóa toán tử:
AND, OR, NOT, IN, DIV, MOD
3. Tên chuẩn
Tên chuẩn là tên đã được định nghĩa sẵn trong Pascal, nhưng người ta có thể định nghĩa lại nếu muốn. Trong Pascal ta có các tên chuẩn sau đây:
Boolean, Char, Integer, Word, Byte, Real, Text
False, True, MaxInt
Abs, Arctan, Chr, Cos, Sin, Eof, Eoln
Exp, Ln, Odd, Ord
Round, Trunc, Sqr, Pred, Succ
Dispose, New, Get, Put, Read, Readln,
Write, Writeln
Reset, Rewrite
4. Danh hiệu tự đặt
Trong Pascal để đặt tên cho các biến, hằng, kiểu, chương trình con ta dùng các danh hiệu [identifier]. Danh hiệu của Pascal được bắt đầu bằng một chữ cái, sau đó có thể là các chữ cái, chữ số hay là dấu nối, không được có khoảng trắng và độ dài tối đa cho phép là 127.
Ví dụ 6.1:Sau đây là các danh hiệu: x;S1;Delta;PT_bac_2
Pascal không phân biệt chữ thường và chữ hoa trong một danh hiệu.
Ví dụ 6.2:aa và AA là một;XyZ_aBcvàxyZ_AbC là một
Khi viết chương trình ta nên đặt các danh hiệu sao cho chúng nói lên các ý nghĩa của đối tượng mà chúng biểu thị. Ðiều này giúp chúng ta viết chương trình dễ dàng và người khác cũng dễ hiểu nội dung chương trình.
III. CẤU TRÚC MỘT CHƯƠNG TRÌNH PASCAL
Hình 6.1:Sơ đồ cấu trúc chương trình Pascal
Ví dụ 6.3:
PROGRAM Hello;{ Dòng tiêu đề }
USESCrt;{ Lời gọi sử dụng các đơn vị chương trình }
VARName : string; { Khai báo biến }
PROCEDUREInput;{ Có thể có nhiều Procedure và Function }
Begin
ClrScr;{ Lệnh xóa màn hình }
Write[' ‘Hello ! What is your name ?... ‘'];Readln[Name];
End;
BEGIN{ Thân chương trình chính }
Input;
Writeln[' ‘Welcome to you,‘, Name'] ;
Writeln[' ‘Today, we study PASCAL PROGRAMMING ... ‘'];
Readln;
End.
Một chương trình Pascal có các phần:
* Phần tiêu đề:
Phần này bắt đầu bằng từ khóa Program rồi tiếp đến là tên của chương trình và chấm dứt bằng dấu chấm phẩy [;]
Tên chương trình phải được đặt theo đúng qui cách của danh hiệu tự đặt. Phần tiêu đề có hay không cũng được.
* Phần khai báo dữ liệu:
Trước khi sử dụng biến nào phải khai báo biến đó, nghĩa là xác định rõ xem biến đó thuộc kiểu dữ liệu nào. Một chương trình Pascal có thể có một số hoặc tất cả các khai báo dữ liệu sau:
CONST: khai báo hằng
...
TYPE: định nghĩakiểu dữliệu mới
...
VAR: khai báo các biến
...
* Phần khai báo chương trình con:
Phần này mô tả một nhóm lệnh được đặt tên chung là một chương trình con để khi thân chương trình chính gọi đến thì cả nhóm lệnh đó được thi hành.
Phần này có thể có hoặc không tùy theo nhu cầu.
*Phần thân chương trình:
Phần thân chương trình là phần quan trọng nhất và bắt buộc phải có, phần này luôn nằm giữa 2 từ khoá là BEGIN và END. Ở giữa là lệnh mà các chương trình chính cần thực hiện. Sau từ khóa END là dấu chấm [.] để báo kết thúc chương trình.
*Dấu chấm phẩy [;]:
Dấu ;dùng để ngăn cách các câu lệnh của Pascal và không thể thiếu được.
*Lời chú thích:
Lời chú thích dùng để chú giải cho người sử dụng chương trình nhớ nhằm trao đổi thông tin giữa người và người, máy tính sẽ không để ý đến lời chú thích này. Lời chú thích nằm giữa ký hiệu: {} hoặc [**]
IV. CÁC KIỂU DỮ LIỆU CƠ SỞ: INTEGER, REAL, BOOLEAN, CHAR
1. Khái niệm
Dữ liệu [data] là tất cả những gì mà máy tính phải xử lý.
Theo Niklaus Wirth:
CHƯƠNG TRÌNH = THUẬT TOÁN + CẤU TRÚC DỮ LIỆU
Một kiểu dữ liệu [data type] là một qui định về hình dạng, cấu trúc và giá trị của dữ liệu cũng như cách biểu diễn và cách xử lý dữ liệu.
Trong Pascal các kiểu dữ liệu gồm các loại sau:
- Kiểu đơn giản [Simple type]: bao gồm kiểu số nguyên [Integer], kiểu số thực [Real], kiểu logic [Boolean], kiểu ký tự [Char].
- Kiểu có cấu trúc [Structure type]: bao gồm mảng [Array], chuỗi [String], bản ghi [Record], tập hợp [Set], tập tin [File].
- Kiểu chỉ điểm [pointer]:
Trong chương này, chúng ta chỉ xét các kiểu dữ liệu đơn giản.
2. Kiểu số nguyên [Integer type]
a. Kiểu số nguyên thuộc Z chứa trong Turbo Pascal
Ðược định nghĩa với các từ khóa sau:
TỪ KHÓA
SỐ BYTE
PHẠM VI
BYTE
1
0 .. 255
SHORTINT
1
- 128 .. 127
INTEGER
2
- 32768 .. + 32767
WORD
2
0 .. 65535
LONGINT
4
- 2147483648 .. 2147483647
b. Các phép toán số học đối với số nguyên
KÝ HIỆU
Ý NGHĨA
+
Cộng
-
Trừ
*
Nhân
/
Chia cho kết quả là số thực
DIV
Chia lấy phần nguyên
MOD
Chia lấy phần dư
SUCC [n]
n + 1
PRED [n]
n - 1
ODD [n]
TRUE nếu n lẻ
và FALSE nếu n chẵn
3. Kiểu số thực [Real type]
Ở Turbo Pascal, kiểu số thực thuộc tập hợp R chứa trong 6 bytes, được định nghĩa với từ khóa REAL:R =[[2.9 x 10-39 , 1.7 x 1038 ]
Hay viết theo dạng số khoa học: R = [ [2.9E-39, 1.7E38]
Số thực có thể viết theo kiểu có dấu chấm thập phân bình thường hoặc viết theo kiểu thập phân có phần mũ và phần định trị.
Các phép toán số học cơ bản +, -, * , /dĩ nhiên được sử dụng trong kiểu real.
Bảng dưới đây là các hàm số học cho kiểu số thực:
KÝ HIỆU
Ý NGHĨA
ABS [x]
|x| : lấy giá trị tuyệt đối của số x
SQR [x]
x2 : lấy bình phương trị số x
SQRT[x]
SIN[x]
sin [x] : lấy sin của x
COS [x]
cos [x] : lấy cos của x
ARCTAN [x]
arctang [x]
LN [x]
ln x : lấy logarit nepe của trị x [e [ 2.71828]
EXP [x]
ex
TRUNC [x]
lấy phần nguyên lớn nhất không vượt quá trị số x
ROUND [x]
làm tròn giá trị của x, lấy số nguyên gần x nhất
4. Kiểu logic [Boolean]
Một dữ liệu thuộc kiểu BOOLEAN là một đại lượng được chứa trong 1 byte ở Turbo Pascal và chỉ có thể nhận được một trong hai gía trị logic là TRUE [đúng] và FALSE [sai].
Qui ước:TRUE > FALSE
Các phép toán trên kiểu Boolean:
A
B
NOT A
A AND B
A OR B
A XOR B
TRUE
TRUE
FALSE
TRUE
TRUE
FALSE
TRUE
FALSE
FALSE
FALSE
TRUE
TRUE
FALSE
TRUE
TRUE
FALSE
TRUE
TRUE
FALSE
FALSE
TRUE
FALSE
FALSE
FALSE
Nhận xét:
·Phép AND [và] chỉ cho kết quả là TRUE khi cả 2 toán hạng là TRUE
·Phép OR [hoặc] chỉ cho kết quả là FALSE khi cả 2 toán hạng là FALSE
·Phép XOR [hoặc triệt tiêu] luôn cho kết quả là TRUE khi cả 2 toán hạng là khác nhau và ngược lại.
Các phép toán quan hệ cho kết quả kiểu Boolean:
KÝ HIỆU
Ý NGHĨA
< >
khác nhau
=
bằng nhau
>
lớn hơn
=
lớn hơn hoặc bằng
< =
nhỏ hơn hoặc bằng
5. Kiểu ký tự [Char type]
Tất cả các dữ liệu viết ở dạng chữ ký tự được khai báo bởi từ khóa CHAR.
Một ký tự được viết trong hai dấu nháy đơn [ ]. Ðể tiện trao đổi thông tin cần phải sắp xếp, đánh số các ký tự, mỗi cách sắp xếp như vậy gọi là bảng mã. Bảng mã thông dụng hiện nay là bảng mã ASCII [xem lại chương 3].
Ðể thực hiện các phép toán số học và so sánh, ta dựa vào giá trị số thứ tự mã ASCII của từng ký tự, chẳng hạn: 'A' < 'a' vì số thứ tự mã ASCII tương ứng là 65 và 97.
Trong Turbo Pascal mỗi ký tự được chứa trong 1 byte.
Các hàm chuẩn liên quan đến kiểu ký tự:
KÝ HIỆU
Ý NGHĨA
ORD[x]
Cho số thứ tự của ký tự x trong bảng mã
CHR[n] hay #n
Cho ký tự có số thứ tự là n
PRED[x]
Cho ký tự đứng trước x
SUCC[x]
Cho ký tự đứng sau x
V. CÁC KHAI BÁO HẰNG, BIẾN, KIỂU, BIỂU THỨC, ...
1. Hằng [constant]
a. Ðịnh nghĩa
Hằng là một đại lượng có giá trị không đổi trong quá trình chạy chương trình. Ta dùng tên hằng để chương trình được rõ ràng và dễ sửa đổi.
b. Cách khai báo
CONST
= ;
Ví dụ 6.4:CONST
Siso = 100;
X = ‘xxx ‘;
2. Biến [variable]
a. Ðịnh nghĩa
Biến là một cấu trúc ghi nhớ có tên [đó là tên biến hay danh hiệu của biến].
Biến ghi nhớ một dữ liệu nào đó gọi là giá trị [value] của biến. Giá trị của biến có thể được biến đổi trong thời gian sử dụng biến.
Sự truy xuất của biến nghĩa là đọc giá trị hay thay đổi giá trị của biến được thực hiện thông qua tên biến.
Ví dụ 6.5: Readln [x] ;
Writeln [x] ;
x := 9 ;
Biến là một cấu trúc ghi nhớ dữ liệu vì vậy nó phải tuân theo qui định của kiểu dữ liệu : một biến phải thuộc một kiểu dữ liệu nhất định.
b. Cách khai báo
VAR
: ;
Ví dụ 6.6:VAR
a : Real ;
b, c : Integer ;
TEN : String [20]
X : Boolean ;
Chon : Char ;
Cần khai báo các biến trước khi sử dụng chúng trong chương trình. Khai báo một biến là khai báo sự tồn tại của biến đó và cho biết nó thuộc kiểu gì.
3. Kiểu [Type]
a. Ðịnh nghĩa
Ngoài các kiểu đã định sẵn, Pascal còn cho phép ta định nghĩa các kiểu dữ liệu khác từ các kiểu căn bản theo qui tắc xây dựng của Pascal.
b. Cách khai báo
TYPE
= ;
Ví dụ 6.7:
TYPE
SoNguyen = Integer ;
Diem = Real;
Tuoi = 1 .. 100 ;
Color = [Red, Blue, Green] ;
Thu = [Sun, Mon, Tue, Wed, Thu, Fri, Sat] ;
và khi đã khai báo kiểu gì thì ta có quyền sử dụng để khai báo biến như ở ví dụ sau:
Ví dụ 6.8:VAR
i, j : SoNguyen ;
Dtb : Diem ;
T : tuoi ;
Mau : Color ;
Ngay_hoc : Thu;
4. Biểu thức [Expression]
a. Ðịnh nghĩa
Một biểu thức là một công thức tính toán bao gồm các phép toán, hằng, biến, hàm và các dấu ngoặc.
Ví dụ 6.9: 5 + A * SQRT[B] / SIN[X]
[A AND B] OR C
b. Thứ tự ưu tiên
Khi tính giá trị của một biểu thức, ngôn ngữ Pascal qui ước thứ tự ưu tiên của các phép toán từ cao đến thấp như sau:
Mức ưu tiên:Các phép toán:
1. Biểu thức trong ngoặc đơn []
2.Phép gọi hàm
3. Not,-
4. *, /, DIV, MOD, AND
5. +, -, OR, XOR
6. =, , =, , IN
Ví dụ 6.10:[4+5]/3 + 6 - [sin[[/2]+3]*2= [9]/3 + 6 - [1+3]*2 = 3 + 6 - 8 = 1
c. Qui ước tính thứ tự ưu tiên
Khi tính một biểu thức có 3 qui tắc về thứ tự ưu tiên như sau:
Qui tắc 1 : Các phép toán nào có ưu tiên cao hơn sẽ được tính trước.
Qui tắc 2 : Trong các phép toán có cùng thứ tự ưu tiên thì sự tính toán sẽ được thực hiện từ trái sang phải.
Qui tắc 3 :Phần trong ngoặc từ trong ra ngoài được tính toán để trở thành một giá trị đơn.
d. Kiểu của biểu thức
Là kiểu của kết quả sau khi tính biểu thức.
Ví dụ 6.11:Biểu thức sau được gọi là biểu thức Boolean:
not [['a'>'c'] and ['c'>'C']] or ['B'='b'] có giá trị TRUE
VI. CÁC THỦ TỤC XUẤT/NHẬP
1. Câu lệnh [statement]
a. Trong một chương trình Pascal, sau phần mô tả dữ liệu là phần mô tả các câu lệnh. Các câu lệnh có nhiệm vụ xác định các công việc mà máy tính phải thực hiện để xử lý các dữ liệu đã được mô tả và khai báo.
b. Câu lệnh được chia thành câu lệnh đơn giản và câu lệnh có cấu trúc.
[xem phần bài đọc thêm]
- Câu lệnh đơn giản
+ Vào dữ liệu :Read, Readln
+ Ra dữ liệu:Write, Writeln
+ Lệnh gán ::=
+ Lời gọi chương trình con[gọi trực tiếp tên của chương trình con]
+ Xử lý tập tin :RESET, REWRITE, ASSIGN ...
- Câu lệnh có cấu trúc
+ Lệnh ghép :BEGIN .. END
+ Lệnh chọn:IF .. THEN .. ELSE
CASE .. OF .
+ Lệnh lặp:FOR .. TO .. DO
REPEAT .. UNTIL
WHILE .. DO
c. Các câu lệnh phải được ngăn cách với nhau bởi dấu chấm phẩy [ ; ] và Các câu lệnh có thể viết trên một dòng hay nhiều dòng.
2. Cấu trúc tuần tự
a. Lệnh gán [Assignment statement]
Một trong các lệnh đơn giản và cơ bản nhất của Pascal là lệnh gán. Mục đích của lệnh này là gán cho một biến đã khai báo một giá trị nào đó cùng kiểu với biến.
* Cách viết:
:=;
Ví dụ 6.12:Khi đã khai báo
VAR
c : Char ;
i,j : Integer ;
x, y : Real ;
p, q : Boolean ;
thì ta có thể có các phép gán sau :
c := ‘A’ ;
c := Chr[90] ;
i := [35+7]*2 mod 4 ;
i := i div 7 ;
x := 0.5 ;
x := i + 1 ;
q := i > 2*j +1 ;
q := not p ;
* Ý nghĩa:
Biến và các phát biểu gán là các khái niệm quan trọng của một họ các ngôn ngữ lập trình mà Pascal là một đại diện tiêu biểu. Chúng phản ánh cách thức hoạt động của máy tính hiện nay, đó là:
- Lưu trữ các giá trị khác nhau vào một ô nhớ tại những thời điểm khác nhau.
- Một quá trình tính toán có thể coi như là một quá trình làm thay đổi giá trị của một [hay một số] ô nhớ nào đó, cho đến khi đạt được giá trị cần tìm.
b. Lệnh ghép [Compound statement]
Một nhóm câu lệnh đơn được đặt giữa 2 chữ BEGIN và END sẽ tạo thành một câu lệnh ghép.
Trong Pascal ta có thể đặt các lệnh ghép con trong các lệnh ghép lớn hơn bao ngoài của nó và có thể hiểu tương tự như cấu trúc ngoặc đơn [ ] trong các biểu thức toán học.
* Sơ đồ:
Hình 6.2: Sơ đồ cấu trúc BEGIN .. END;
Ở hình minh họa trên ta dễ thấy các nhóm lệnh thành từng khối [block]. Một khối lệnh bắt đầu bằng BEGIN và chấm dứt ở END; . Trong một khối lệnh cũng có thể có các khối lệnh con nằm trong nó. Một khối chương trình thường được dùng để nhóm từ 2 lệnh trở lên để tạo thành một của các lệnh có cấu trúc, ta có thể gặp khái niệm này trong nhiều ví dụ ở các phần sau.
3. Cấu trúc rẽ nhánh
a. Lệnh IF .. THEN .. và Lệnh IF .. THEN .. ELSE..
*Lưu đồ diễn tả các lệnh và ý nghĩa cách viết:
Hình 6. 3: Lệnh IF THEN ;
Hình 6. 4:Lệnh IF .. THEN .. ELSE ..;
Chú ý:
- Ðiều kiện là một biểu thức Boolean.
- Nếu sau THEN hoặc ELSE có nhiều hơn một lệnh thì taphải góilại trong BEGIN .. END;
- Toàn bộ lệnh IF .. THEN .. ELSE xem như 1 lệnh đơn.
Ví dụ 6.13:Tính căn bậc 2 của một số
PROGRAM Tinh_can_bac_hai ;
VAR
a : Real ;
BEGIN
Write [ Nhập số a =] ;
Readln[a] ;
IF a < 0 THEN
Write [' a : 10 : 2 , là số âm nên không lấy căn được !!! ']
ELSE
Writeln [' Căn số bậc 2 của , a : 2 : 2 , la , SQRT[a] :10 : 3 '];
Writeln [' Nhấn ENTER để thoát ... '] ;
Readln; {Dừng màn hình để xem kết quả}
END.
Ghi chú:
Trong chương trình trên, a ta thấy có dạng a :m :n với ý nghĩa m là số định khoảng mà phần nguyên của a sẽ chiếm chỗ và n là khoảng cho số trị phần thập phân của a.
b. Lệnh CASE .. OF
* Lưu đồ biểu diễn:
Hình 6.5:Lưu đồ lệnh CASE .. OF
* Cách viết, ý nghĩa:
Cách viếtÝ nghĩa
CASE OFXét giá trị của biểu thức chọn
GT1 : Công việc 1 ;Nếu có giá trị 1 [GT1] thì thi hành Công việc 1
..........................................................
GTi: Công việc i ;Nếu có giá trị i[GT i] thì thi hành Công việc i
...........................................................
ELSECông việc 0 ;Nếu không có giá trị nào thỏa thì thực hiện
Công việc 0
END;
Ghi chú:
- Lệnh CASE .. OF có thể không có ELSE
- Biểu thức chọn là kiểu rời rạc như Integer, Char, không chọn kiểu Real
- Nếu muốn ứng với nhiều giá trị khác nhau của biểu thức chọn vẫn thi hành một lệnh thì giá trị đó có thể viết trên cùng một hàng cách nhau bởi dấu phẩy [,] : Giá trị k1, k2, ..., kp: Lệnh k ;
Ví dụ 6.14:PROGRAM Chon_mau ;
VARcolor : char ;
BEGIN
write [' Chọn màu theo một trong 3 ký tự đầu là R / W / B '] ;
readln [ color] ;
CASEcolorOF
'R' ,'r':write [' RED = màu đỏ '] ;
'W', 'w' :write [' WHITE = màu trắng '] ;
'B' , 'b':write [' BLUE = màu xanh dương '] ;
END ;
Readln;
END.
4. Cấu trúc lặp
a. Lệnh FOR
Cấu trúc FOR cho phép lặp lại nhiều lần một dãy lệnh. Số lần lặp lại dãy lệnh đã biết trước. Phát biểu FOR có 2 dạng:
FOR .. TO .. DOđếm lên
FOR .. DOWNTO ..DOđếm xuống
* Cú pháp tổng quát là:
FOR := TO/DOWNTO DO ;
* Lưu đồ:
Hình 6. 6:Lưu đồ phát biểu FOR .. TO .. DO
Chú ý:Trị đầu, trị cuối là các biến hoặc hằng và biến đếm phải là kiểu rời rạc.
Ví dụ 6.15:Chương trình in một dãy số từ0 đến 9
Program Day_So ;
VAR
i : Integer ;
BEGIN
FORi := 0 TO 9DOWrite [i] ;
Readln ;
END.
b. Lệnh WHILE .. DO
* Lưu đồ của lệnh
Hình 6. 7:Lưu đồ cấu trúc WHILE .. DO
* Ý nghĩa lưu đồ:
Trong khi mà điều kiện còn đúng thì cứ thực hiện Công việc, rồi quay trở về kiểm tra điều kiện lại. Vòng lặp được tiếp tục, đến khi điều kiện đặt ra không còn đúng nữa thì đi tới thực hiện lệnh tiếp theo
* Cú pháp
WHILE DO
Hình 6.8:Sơ đồ cú pháplệnh WHILE .. DO
Ghi chú:
·Ðiều kiện trong cấu trúc lặp WHILE .. DO là một biểu thức logic kiểu Boolean chỉ có 2 giá trị là Ðúng [True] hoặc Sai [False]
·Nếu điều kiện Ðúng thì chương trình sẽ chạy trong cấu trúc WHILE .. DO.
·Sau mỗi lần lặp, chương trình trở lại kiểm tra điều kiện. Tùy theo biểu thức logic của điều kiện là Ðúng hay Sai thì chương trình sẽ thực hiện Công việc tương ứng.
·Nếu Sai thì chuyển xuống dưới cấu trúc WHILE .. DO
Ví dụ 6.16:Chương trình tính trung bình n số:x1 + x2 + x3 + ... + xn
Program Trung_binh_Day_So ;
VAR
n, count : Integer ;
x, sum, average : real ;
BEGIN
count := 1 ;
sum:= 0 ;
Write [' Nhập n = '] ;
readln [n] ;
WHILEcount< n+1DO
BEGIN
Write [' Nhập giá trị thứ' , count,' của x = ' ] ;
readln [x] ;
sum:= sum + x ;
count := count + 1 ;
END ;
average:=sum/n ;
Writeln [' Trung bình là =', average : 10 : 3 ] ;
Writeln [' Nhấn Enter để thoát ...' ] ;
Readln ;
END.
c. Lệnh REPEAT .. UNTIL
Câu lệnh REPEAT .. UNTIL dùng trong các trường hợp khi biến điều khiển không có kiểu rời rạc và đặc biệt trong các trường hợp số lần lặp không biết trước.
Hình 6.9:Lưu đồ cấu trúc của REPEAT .. UNTIL
* Ý nghĩa câu lệnh:
Nếu điều kiện logic là Sai [False]thì lặp lại lệnh cho đến khi điều kiện Ðúngthì mới thoát ra khỏi cấu trúc REPEAT .. UNTIL.
Nếu có nhiều câu lệnh thì mỗi lệnh ngăn cách nhau bằng dấu chấm phẩy [;]Công việc của REPEAT và UNTIL không nhất thiết phải dùng lệnh ghép để nhóm từ 2 lệnh đơn trở lên thành công việc.
Hình 6.10:Sơ đồ cú pháp REPEAT .. UNTIL
Ví dụ 6.17:Với bài toán trung bình cộng một dãy số ở ví dụ trước có thể viết theo cấu trúc REPEAT .. UNTIL nhưsau:
Program Trung_binh_Day_So ;
VARn, count : Integer ;
x, sum : real ;
BEGIN
count := 1 ;
sum:= 0 ;
Write := [' Nhập n = '] ;readln [n] ;
REPEAT
Write [' Nhập giá trị thứ' , count, 'của x = '] ;
readln[x] ;
sum := sum + x ;
count := count + 1 ;
UNTIL count > n ;
Writeln [' Trung bình là =' , sum/n : 8 :2 ] ;
Readln ;
END.
Ghi chú:
So sánh 2 cách viết WHILE .. DO và REPEAT .. UNTIL ta thấy có sự khác biệt:
-Trong cấu trúc WHILE .. DO thì được kiểm tra trước, nếu thỏa thì mới thực hiện .
- Ngược lại, trong cấu trúc REPEAT .. UNTIL thì sẽ được thực thi trước sau đó mới kiểm tra , nếu không thỏa thì tiếp tục thi hành cho đến khi là đúng.
Lệnh REPEAT .. UNTIL thường được sử dụng trong lập trình, nhất là lúc người sử dụng muốn tiếp tục bài toán ở trường hợp thay đổi biến mà không phải trở về chương trình và nhấn tổ hợp phím Ctrl + F9 lại.