Khi đáp ứng với một stress, vùng dưới đồi [hypothalamus] tiết hormon gây giải phóng hormon hướng thượng thận [corticotropin-releasing hormon [CRH]]. Hormon này kích thích thùy trước tuyến yên tiết ACTH [hormon hướng thượng thận [adrennocorticotropic hormone]]. Khi được tiết ra, ACTH kích thích vỏ thượng thận loại cortisol chuyển hóa đường [glucocorticoid hormone]. Nếu nồng độ cortisol trong máu tăng lên, thông qua cơ chế điều hòa ngược [-] [nagative feedback] để kích thích tuyến yên giảm sản xuất ACTH.
Cortisol có một số chức năng sau đây:
Kích thích hình thành glucose [tân tạo glucose].
Kích thích thoái giáng các chất dự trữ năng lượng của cơ thể [vd: mỡ, protein carbohydrat].
Khởi động các đáp ứng giao cảm đối với tác nhân gây stress.
Giảm chức năng gây viêm và chức năng miễn dịch.
Kích thích bài tiết acid dịch vị.
Nồng độ cortisol máu cung cấp các thông tin quý giá liên quan với chức năng của vỏ thượng thận. Trong điều kiện bình thường, bài xuất cortisol của thượng thận thay đổi theo nhịp ngày đêm, với đỉnh hay nồng độ cao nhất trong khoảng 6 – 8h sáng và nồng độ thấp nhất xảy ra vào nửa đêm.
MỤC ĐÍCH VÀ CHỈ ĐỊNH XÉT NGHIỆM
Để chẩn đoán hội chứng Cushing và suy thượng thận: Cần định lượng nồng độ cortisol máu.
CÁCH LẤY BỆNH PHẨM
Xét nghiệm được thực hiện trên huyết tương. Yêu cầu bệnh nhân nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực 10 – 12h trước khi lấy máu xét nghiệm. Cần ngừng dùng trong vòng 24h trước khi lấy máu xét nghiệm tất cả các loại thuốc có thể ảnh hưởng đến nồng độ cortisol máu [đặc biệt là các thuốc ngừa thai loại kết hợp estrogen và progesteron [estroprogestatif]. Trong trường hợp muốn xét nghiệm để chẩn đoán hội chứng Cushing thì tiến hành lấy máu xét nghiệm vào các thời điểm 8h sáng và 20h [đây là các thời điểm nồng độ cortisol máu thấp nhất trong nhịp ngày đêm].
GIÁ TRỊ BÌNH THƯỜNG
Nồng độ Cortisol trong máu:
8h sáng đến 12h trưa: 5,0 – 25,0 µg/dL hay 138 – 690 nmol/L.
12h trưa đến 20h tối: 5,0 – 15,0 µg/dL hay 138 – 410 nmol/L.
20h tối đến 8h sáng: 0,0 – 10,0 µg/dL hay 0 – 276 nmol/L.
CÁC YẾU TỐ GÓP PHẦN LÀM THAY ĐỔI KẾT QUẢ XÉT NGHIỆM
Nồng độ cortisol máu có thể thay đổi khi gắng sức, khi ngủ và trong tình trạng stress.
Mẫu bệnh phẩm bị vỡ hồng cầu có thể làm thay đổi kết quả xét nghiệm.
Các thuốc có thể làm tăng nồng độ cortisol máu: amphetamin, estrogen, cồn ethylen, lithium carbonat, methadon, nicotin, thuốc ngừa thai uống, spironolacton, glucocorticoid tổng hợp [ví dụ : prednison, prednisolon...]
Các thuốc có thể làm giảm nồng độ cortisol máu: androgen, barbiturat, dexammethason, levodopa, phenytoin.
LỢI ÍCH CỦA XÉT NGHIỆM ĐỊNH LƯỢNG CORTISOL
Xét nghiệm hữu ích để chẩn đoán hội chứng cushing: Nồng độ cortisol máu tăng cao vào thời điểm 8h sáng đi kèm với tăng tương ứng hay thậm chí tăng cao hơn nồng độ cortisol ở thời điểm 20h đêm là một gợi ý có giá trị chẩn đoán.
Xét nghiệm hữu ích để chẩn đoán suy thượng thận: nồng độ cortisol máu thấp vào thời điểm 8h sáng.
CÁC CẢNH BÁO LÂM SÀNG:
Không khuyến cáo tiến hành làm xét nghiệm này nếu bệnh nhân đang dùng prednison/prednisolon do có tình trạng phản ứng chéo với kháng thể được sử dụng trong kỹ thuật định lượng cortisol.
Hội chứng Cushing thường được chẩn đoán bằng xét nghiệm tìm cortisol trong nước tiểu 24 giờ thay vì xét nghiệm cortisol trong máu.
Có một vài xét nghiệm khác cũng có thể giúp xác định xem tuyến yên hoặc tuyến thượng thận có hoạt động tốt hay không bao gồm xét nghiệm kích thích nội tiết tố vỏ thượng thận [ACTH] và nghiệm pháp ức chế bằng dexamethasone. Xét nghiệm kích thích ACTH có thể được thực hiện khi bác sĩ nghi ngờ bệnh nhân mắc bệnh Addison.
Nóng, lạnh, nhiễm trùng, chấn thương, luyện tập, béo phì và suy nhược có thể làm ảnh hưởng đến nồng độ cortisol trong máu của bạn. Thai kỳ, stress về thể lực và cảm xúc có thể làm tăng nồng độ cortisol trong máu. Cortisol có thể giảm do tác động của bệnh cường giáp hay béo phì. Một số thuốc, nhất là thuốc tránh thai đường uống, cortisol tổng hợp, và thuốc lợi tiểu spinorolactone có thể làm tăng nồng độ cortisol trong máu của bạn.
Người lớn có nồng độ cortisol hơi cao hơn so với trẻ em.
Trước khi tiến hành kỹ thuật y tế này, bạn nên hiểu rõ các cảnh báo và lưu ý. Nếu bạn có bất kỳ thắc mắc nào, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ để có thêm thông tin và hướng dẫn cụ thể.
Quy trình thực hiện
Bạn nên chuẩn bị gì trước khi thực hiện xét nghiệm cortisol trong máu?
Bác sĩ có thể sẽ yêu cầu làm xét nghiệm vào buổi sáng. Điều này rất quan trọng bởi vì mức độ cortisol sẽ thay đổi liên tục trong suốt cả ngày.
Bạn cũng sẽ được yêu cầu không tập thể dục mạnh trong vòng một ngày trước khi xét nghiệm.
Bạn cũng có thể được yêu cầu tạm ngưng dùng các loại thuốc có thể ảnh hưởng đến việc xét nghiệm, các loại thuốc này bao gồm:
Quy trình thực hiện xét nghiệm cortisol trong máu là gì?
Nhân viên xét nghiệm sẽ lấy máu như sau:
- Quấn một dải băng quanh tay để ngưng máu lưu thông;
- Sát trùng chỗ tiêm bằng cồn;
- Tiêm kim vào tĩnh mạch. Có thể tiêm nhiều hơn 1 lần nếu cần thiết;
- Gắn một cái ống để chứa máu chảy ra;
- Tháo dải băng quanh tay sau khi lấy đủ máu;
- Thoa miếng gạc băng hay bông gòn lên chỗ vừa tiêm;
- Dán băng cá nhân lên chỗ vừa tiêm.
Bạn nên làm gì sau khi thực hiện xét nghiệm cortisol trong máu?
Khi băng quấn chặt lấy tay, bạn sẽ cảm thấy tay bị cứng và không thể cảm nhận được gì khi kim được đặt vào. Trong vài trường hợp, bạn có thể cảm giác nhói tạm thời như khi bị côn trùng hoặc cảm giác châm chích.
Nếu bạn có bất kỳ thắc mắc nào về quy trình thực hiện, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ để được tư vấn và giải đáp.
Hướng dẫn đọc kết quả
Kết quả của bạn có ý nghĩa gì?
Khoảng giá trị bình thường của kỹ thuật y tế này có thể không thống nhất tùy thuộc vào cơ sở thực hiện xét nghiệm mà bạn chọn. Hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ nếu bạn có bất cứ câu hỏi nào về kết quả xét nghiệm.