Nước Mỹ rơi vào tình trạng khủng hoảng dịch COVID-19 hiện nay do nhiều nguyên nhân như: Chính quyền ông Trump lúc đầu chủ quan, sau đó không có giải pháp quyết liệt để chống dịch; người dân quá lạm dụng cái gọi là quyền tự do, dân chủ [điều gì luật không cấm thì các cấp chính quyền không có quyền cấm công dân, dẫn đến thực tế ai đeo khẩu trang hay không đeo không ai có quyền bắt buộc…].
Một nguyên nhân nữa làm cho việc chống dịch kém hiệu quả là không có sự chỉ đạo thống nhất từ trên xuống dưới, đó là là do cơ chế phân chia quyền lực đặc thù của hệ thống bộ máy nhà nước giữa Trung ương và địa phương. Hiện nay nước Mỹ trở thành quốc gia bị dịch COVID-19 nặng nhất. Đến ngày 20-7 có trên 3,6 triệu người nhiễm, trên 140 nghìn người tử vong.
Bấy lâu nay nhiều người gọi tên và viết sai là: Hợp chủng quốc Hoa Kỳ. Định danh chính xác phải là: Hợp chúng quốc Hoa Kỳ.
Thuật ngữ chúng quốc là tên gọi của một nước cộng hòa theo thể chế liên bang. Từ chúng có nghĩa là số nhiều [ví dụ dân chúng, đại chúng, chứ không phải là chủng với hàm ý đa sắc tộc].
Như vậy, Hợp chúng quốc Hoa Kỳ có thể hiểu một cách nôm na là Nhà nước Liên bang, sự tập hợp của các tiểu nhà nước [tiểu bang]. Nước Mỹ có thể chế và hệ thống chính trị khác với hầu hết các quốc gia trên thế giới. Nhà nước Liên bang Hoa Kỳ có Hiến pháp và các đạo luật chung cho 50 tiểu bang.
Ngoài ra mỗi tiểu bang lại như một quốc gia thu nhỏ, có các bộ luật riêng [dĩ nhiên luật các tiểu bang không được trái với Hiến pháp và các bộ luật Liên bang]. Một công dân Hoa Kỳ phải chấp hành và chịu sự điều chỉnh của hai hệ thống luật pháp là luật Liên bang và luật của tiểu bang.
Chính quyền các tiểu bang nước Mỹ có vai trò và quyền lực khá độc lập với Chính phủ Trung ương. Vì Hoa Kỳ không phải nhà nước đơn nhất với bộ máy quản lý thống nhất từ trên xuống dưới. Người đứng đầu các bang là thống đốc được cử tri các tiểu bang bầu theo thể thức phổ thông đầu phiếu. Các tiểu bang cũng giống như Liên bang, có 3 nhánh quyền lực kiểm soát lẫn nhau đó là Lập pháp, Tư pháp, Hành pháp.
Vì sự phân chia quyền lực như vậy nên nhiều văn bản, mệnh lệnh hành pháp của Tổng thống rất ít có hiệu lực đối với các tiểu bang. Nước Mỹ bị khủng hoảng dịch covid -19, lún sâu vào tình trạng vô chính phủ “trên bảo, dưới không nghe”, mỗi nơi làm một kiểu… cũng một phần là do nguyên nhân của sự phân quyền độc lập của hệ thống hành pháp. Các luật của các tiểu bang cũng có rất nhiều điều khác nhau.
Trong đợt dịch COVID-19 có những tiểu bang đóng cửa, thực hiện cách ly xã hội, yêu cầu người dân đeo khẩu trang, nhưng có nhiều tiểu bang lại không bắt buộc. Sự phân cấp, phân quyền giữa Trung ương, địa phương và tính độc lập của các tiểu bang làm cho nước Mỹ không thể vận hành việc quản lý nhà nước một cách đồng nhất từ trên xuống dưới.
Tổng thống Mỹ vừa là nguyên thủ Quốc gia vừa là người đứng đầu Hành pháp, có quyền tham gia các công việc của Lập pháp [như ký ban hành Luật], ký chuẩn y quan chức cao cấp Tư pháp, bổ nhiệm quan chức đứng đầu các cơ quan Hành pháp… thực hiện các chức năng đối nội, đối ngoại theo luật định. Mặc dù là người có quyền lực rất lớn nhưng Tổng thống lại không có quyền can thiệp sâu vào công việc nội bộ của các tiểu bang.
Trên thế giới có nhiều nhà nước liên bang như: Cộng hòa liên bang Nga, cộng hòa liên bang Đức, cộng hòa liên bang nam tư,… những nhà nước liên bang này có gì khác so với các nhà nước còn lại như Việt Nam, Lào,… Để hiểu rõ về vấn đề trên, Công ty Luật ACC sẽ khái quát vấn đề liên bang là gì trong bài viết sau đây.
Liên bang là một hình thức nhà nước xét theo hương diện hình thức cấu trúc nhà nước. Trong đó, hình thức cấu trúc nhà nước là cách tổ chức quyền lực nhà nước theo các đơn vị hành chính – lãnh thổ và xác lập mối quan hệ giữa các cấp chính quyền với nhau. Hiện nay hình thức cấu trúc nhà nước được chia làm hai loại cấu trúc cơ bản đó là nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang. Về khái niệm liên bang là gì, có thể đúc rút như sau:
“Liên bang là hình thức cấu trúc nhà nước bao gồm những nhà nước có từ hai hay nhiều nước thành viên hợp lại. Trong nhà nước liên bang không chỉ có liên bang có dấu hiệu chủ quyền quốc gia mà trong từng bang thành viên đều có dấu hiệu chủ quyền. Ở nhà nước liên bang có hai hệ thống cơ quan quyền lực và hai hệ thống cơ quan quản lý: một hệ thống chung cho toàn liên bang và một cho từng nhà nước thành viên.”
Một số nhà nước liên bang tiêu biểu: Cộng hòa Ấn Độ, Hợp chủng quốc Hoa Kỳ, Liên bang Nga, Liên bang Malaysia, Liên bang Nam Tư, Mexico, Đức…
Từ cách hiểu về liên bang là gì ta có thể rút ra một số đặc điểm như sau:
Thứ nhất, chủ quyền quốc gia vừa do chính quyền liên bang vừa do chính quyền các bang nắm giữ
Thứ hai, có sự phân chia quyền lực giữa chính quyền liên bang và chính quyền các bang. Sự phân chia này có thể diễn ra trên một số hoặc cả ba lĩnh vực lập pháp, hành pháp và tư pháp
Thứ ba, Các bang tự tổ chức chính quyền của bang mình, tự ban hành pháp luật của bang minh
Thứ tư, cả nước tồn tại nhiều hệ thống pháp luật, nhiều hệ thống pháp luật song song, một của liên bang, một của mỗi bang
Nhằm khái quát thêm sâu sắc vấn đề liên bang là gì, ta có thể tiếp cận khái niệm này dưới góc độ phân biệt nhà nước đơn nhất và nhà nước liên bang cụ thể:
- Về số lượng: Nhà nước đơn nhất chỉ là một nhà nước duy nhất so với nhà nước liên bang, gồm một quốc tịch và nắm giữ toàn bộ chủ quyền nhà nước trong phạm vi lãnh thổ quốc gia. Còn nhà nước liên bang là một nhà nước do nhiều nhà nước hợp thành trong đó có một nhà nước chung cho toàn bang và mỗi bang thành viên có một nhà nước riêng.
- Về chủ quyền quốc gia: Đối với nhà nước liên bang mới có chủ quyền hoàn toàn trên mọi lãnh thổ bao gồm cả các nhà nước đơn nhất trong một phạm vi quyền lực chung vì lợi ích chung. Mọi công việc, nhiệm vụ được giao sẽ phục vụ cho toàn quốc gia, dân tộc để thực hiện chủ quyền quốc gia và mới là chủ thể độc lập của luật quốc tế. Các nhà nước đơn nhất phải tuân thủ theo những nội dung yêu cầu của nhà nước liên bang. Còn đối với nhà nước đơn nhất thì chủ quyền quốc gia sẽ được toàn vẹn hơn, cả nước chỉ chịu một hệ thống pháp luật duy nhất, một bản hiến pháp. Bên cạnh đó, sự thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ về mặt quyền lãnh không bị chia tách hay chịu sự chi phối, quản lý của một hệ thống nhà nước duy nhất. Còn nhà nước liên bang thì lại chịu sự quản lý của hệ thống pháp luật của nhà nước chung và bị chia cắt thành nhiều quốc gia thành viên.
- Về quốc tịch: Đối với công dân của nhà nước đơn nhất có quốc tịch chung thống nhất còn công dân của nhà nước liên bang lại mang hai quốc tịch, 1 quốc tịch chung, 1 quốc tịch của nhà nước đơn nhất hoặc của từng bang.
- Về cấp chính quyền: Chính quyền của nhà nước liên bang bao gồm ba cấp chính là liên bang, bang và địa phương. Sự phân chia quyền lực giữa nhà nước liên bang với các nhà nước thành viên được thể hiện rõ trong cả ba lĩnh vực là lập pháp, hành pháp và tư pháp. Còn đối với nhà nước đơn nhất thì gồm hai cấp chính là trung ương và địa phương. Mối quan hệ giữa chính quyền trung ương với chính quyền trung ương là quan hệ địa phương là quan hệ giữa cấp trên và cấp dưới.
Trên đây là tư vấn của Công ty Luật ACC về vấn đề liên bang là gì. Nếu quý bạn đọc còn vấn đề gì vướng mắc, chưa rõ xin vui lòng liên hệ với chúng tôi theo cách thức:
Hotline: 19003330
Zalo: 084 696 7979
Gmail:
Mục lục bài viết
- 1. Một số vấn đề chung về hình thức cấu trúc nhà nước
- 2. Phân tích hình thức của nhà nước thông qua các kiểu nhà nước ?
- 2.1 Hình thức chính thể
- 2.2 Hình thức cấu trúc nhà nước
- 2.3 Chế độ chính trị
1. Một số vấn đề chung về hình thức cấu trúc nhà nước
Hình thức cấu trúc là một trong ba yếu tố cấu thành hình thức nhà nước: hình thức cấu trúc, hình thức chính thể, chế độ chính trị. Có 3 hình thức cấu trúc: nhà nước đơn nhất, nhà nước liên bang và nhà nước liên minh.
1. Nhà nước đơn nhất là một nhà nước thống nhất, trong đó, lãnh thổ quốc gia được chia thành các đơn vị hành chính lãnh thổ. Gọi là đơn nhất vì trong cấu trúc của nhà nước chỉ có một Hiến pháp; một hệ thống duy nhất các cơ quan thể hiện quyển lực nhà nước: lập pháp, hành pháp, tư pháp; một hệ thống pháp luật thống nhất; một quy chế công dân duy nhất; một chế độ quốc tịch. Đa số các quốc gia trên thế giới hiện nay có hình thức cấu trúc đơn nhất như: Việt Nam, Lào, Cămpuchia, Thái Lan, Trung Quốc, Pháp, Nhật, Hàn Quốc, Cộng hoà dân chủ nhân dân Triều Tiên, Cuba...
2. Nhà nước liên bang là sự liên kết, hợp thành từ các bang, các vùng lãnh thổ có chủ quyền, các nhà nước thành viên thành một nhà nước thống nhất, trong mỗi bang, vùng lãnh thổ có chủ quyền, mỗi nhà nước thành viên có Hiến pháp, có Quốc hội, Chính phủ, Toà án tối cao; có quy chế công dân, quốc tịch riêng. Các nước như. Nga, Đức, Hoa Kì, Ôxtrâylia, Canađa, Malaixia... là những nhà nước liên bang.
3. Nhà nước liên minh là nhà nước được hình thành từ sự liên kết của các quốc gia có chủ quyền, tự nguyện hợp thành một liên minh tự nguyện nhằm thoả mãn những lợi ích chung nhất định về nhiệm vụ chính trị, kinh tế hoặc quốc phòng. Nhà nước liên minh có thể chỉ là một liên minh nhất thời như liên minh các bang Bắc Mĩ trong thời gian từ năm 1781 đến năm 1787, để sau đó được tổ chức lại thành một Nhà nước liên bang. Liên minh Thụy Sĩ, liên minh các bang của Đức thế kỉ XIX cũng mang tính chất tương tự. Nhà nước liên minh hiện nay đang tồn tại là Liên minh châu Âu [EU].
2. Phân tích hình thức của nhà nước thông qua các kiểu nhà nước ?
Hình thức nhà nước của các nước chịu sự tác động của nhiều yếu tố, bởi vậy, từ quốc gia này sang quốc gia khác, từ thời đại này sang thời đại khác, hình thức nhà nước có nhiều khác biệt. Có thể thấy rõ điều này khi xem xét sự biến đổi của tất cả các yếu tố cấu thành hình thức nhà nước qua các kiểu nhà nước.
2.1 Hình thức chính thể
Hình thức chính thể của nhà nước rất đa dạng, phong phú với những biểu hiện khác nhau qua các kiểu nhà nước, điều đó thế hiện rõ qua sự biến đổi của từng dạng chính thể cơ bản.
Thứ nhất, sự biến đổi của chinh thể quân chủ
Chính thể quân chủ tồn tại trong ba kiểu nhà nước chủ nô, phong kiến và tư sản, song biểu hiện của chính thể này trong mỗi kiểu nhà nước lại có những nét riêng. Trong nhà nước chủ nô, chính thể quân chủ chỉ có dạng quân chủ tuyệt đối và chủ yếu tồn tại ở phương Đông, ở phương Tây, chính thể quân chủ hình thành tương đối muộn, nó xuất hiện khi chính thể cộng hoà không còn đáp ứng được đòi hỏi của tình hình thực tiễn lúc bấy giờ.
Sang thời kì phong kiến, phổ biến là chính thể quân chủ tuyệt đối, tất nhiên chính thể này có biểu hiện khác nhau ở các giai đoạn phát triển của chế độ phong kiến cũng như ở các khu vực khác nhau trên thế giới, ở phương Đông, nhìn chung các nhà nước đều có chính thể quân chủ tuyệt đối. Ở phương Tây thời kì phân quyền cát cứ, về mặt pháp lí, toàn bộ quyền lực nhà nước tập trung trong tay nhà vua, các lãnh chúa phải tuyệt đối thần phục nhà vua, phải thực hiện nghĩa vụ nộp thuế, triều cống cho nhà vua. Tuy nhiên, trên thực tế, sự thần phục đó chỉ mang tính hình thức, khi thế lực của lãnh chúa ngày càng lớn mạnh, họ tìm cách thoát khỏi vòng kiềm toả của nhà vua, không phục tùng nhà vua và thậm chí còn khống chế cả nhà vua. Khi chế độ trung ương tập quyền được thiết lập thì quyền lực nhà nước mới thực sự tập trung vào trong tay nhà vua. Sự thiết lập chế độ trung ương tập quyền được giải thích bằng nhiều lí do, có thể là do sự đấu tranh của tầng lóp thị dân, những người làm nghề thủ công và buôn bán; do sự đẩu tranh của các lãnh chúa nhỏ và vừa; do nhu cầu phải tập trung lực lượng để chống lại các cuộc khởi nghĩa chống chế độ phong kiến ngày càng mạnh mẽ, quyết liệt...
Chính thể quân chủ đại diện đẳng cấp hình thành ở các nước châu Âu trong thế kỉ XIII, XIV. Bên cạnh vua còn có một cơ quan gồm đại diện của các đẳng cấp trong xã hội, nó được thành lập ra để nhà vua tham vấn ý kiến khi cần thiết, nhất là trong việc ban hành các quy định về thuế... Cơ quan đại diện các đẳng cấp chính là tiền thân của nghị viện sau này. Sự tồn tại của thiết chế này cho thấy đã có những dấu hiệu ban đầu về việc hạn chế quyền lực của nhà vua.
Trong các nhà nước tư sản, chính thể quân chủ tuyệt đối hầu như không còn tồn tại. Thực tế cho thấy, chính thể quân chủ trong nhà nước tư sản chỉ bao gồm hình thức quân chủ hạn chế với hai dạng cụ thể là quân chủ nhị họp và quân chủ đại nghị. Chính thể quân chủ hạn chế trong nhà nước tư sản còn được gọi là chính thể quân chủ lập hiến vì sự ra đời của chính thể này gắn liền sự xuất hiện của hiến pháp và chính hiến pháp là phương tiện để hạn chế quyền lực của nhà vua.
Chỉnh thể quân chủ nhị hợp có các đặc trưng cơ bản sau:
+ Quyền lực nhà nước về cơ bản được chia cho hai cơ quan là nghị viện và nhà vua, trong đó nghị viện nắm quyền lập pháp và nhà vua nắm quyền hành pháp. Nhà vua bị hạn chế quyền lực trong lĩnh vực lập pháp nhưng vẫn trực tiếp nắm quyền hành pháp.
+ Nhà vua vừa đứng đầu quốc gia, vừa đứng đầu chính phủ, có toàn quyền bổ nhiệm các bộ trưởng. Các bộ trưởng được gọi là bộ trưởng của nhà vua, vừa chịu trách nhiệm trước nhà vua, vừa phải chịu trách nhiệm trước nghị viện. Bộ trưởng có thể bị nhà vua cách chức, bên cạnh đó, nếu bị nghị viện bất tín nhiệm, bộ trưởng phải từ chức, do vậy, bộ trưởng được ví là “nàng dâu có hai bà mẹ chồng”.
+ Nhà vua có quyền phủ quyết các đạo luật do nghị viện thông qua và ngược lại, nghị viện có quyền luận tội nhà vua và các bộ trưởng.
Chính thể này đã tồn tại ở nước Anh trong thể kỉ XVII, XVIII, ở Đức theo Hiến pháp năm 1871 và ở Nhật theo Hiến pháp năm 1889.
Chỉnh thể quân chủ đại nghị [quân chủ nghị viện] có một số đặc trưng cơ bản sau:
+ Quyền lực của nhà vua bị hạn chế trong cả ba lĩnh vực lập pháp, hành pháp, tư pháp. Quyền lập pháp thuộc về nghị viện, quyền hành pháp thuộc về chính phủ, đứng đầu là thủ tướng.
+ Quyền lực của nhà vua chỉ mang tính chất hình thức, nghi lễ và tượng trưng. Nhà vua là nguyên thủ quốc gia, người đại diện chính thức cho quốc gia, dân tộc trong các quan hệ đối nội và đối ngoại, nhưng không trực tiếp giải quyết các công việc của nhà nước, không có thực quyền. Mọi hoạt động của nhà vua chỉ là sự chính thức hoá về mặt nhà nước các hoạt động “đã rồi” của cả nghị viện và chính phủ. Nhà vua được coi là biểu tượng cho truyền thống và sự vững bền của dân tộc, sự thống nhất của quốc gia, nhà vua “ngự trị nhưng không cai trị”. Nhà vua có thể được hưởng những đặc quyền nhất định, kể cả đặc quyền “vô trách nhiệm”, nghĩa là nhà vua không phải chịu bất cứ trách nhiệm nào về các hoạt động của mình.
+ Chính phủ được hình thành bằng con đường nghị viện dựa trên kết quả bầu cử nghị viện [hạ nghị viện], chính phủ phải chịu
trách nhiệm trước nghị viện. Thủ tướng thực sự là nhân vật trung tâm của bộ máy nhà nước, là người hoạch định và thực thi đường lối quốc gia.
Hình thức chính thể này hiện đang tồn tại ở một số nhà nước tư sản như Anh, Nhật, Thụy Điển...
Ở nhà nước xã hội chủ nghĩa thì chính thể quân chủ hoàn toàn không còn tồn tại.
Thứ hai, sự biến đổi của chinh thể cộng hoà
Tương tự như chính thể quân chủ, chính thể cộng hoà cũng có sự biến đổi qua các kiểu nhà nước. Ở nhà nước chủ nô, chính thể cộng hoà có cả hai dạng là cộng hoà quý tộc và cộng hoà dân chủ. Chính thể cộng hoà quý tộc đã tồn tại ở Nhà nước La Mã từ thế kỉ IV đến I TCN và ở Nhà nước sparte từ thế kỉ VII đến thế kỉ IV TCN. Trong Nhà nước Sparte, về mặt pháp lí, Đại hội nhân dân là cơ quan cao nhất của quyền lực nhà nước, nhưng vai trò của cơ quan này rất hạn chế vì quyền lực của nó chỉ mang tính hình thức trong việc quyết định các vấn đề quan trọng. Trên thực tế, quyền lực thuộc về Hội đồng trưởng lão do tầng lóp quý tộc bầu ra gồm 28 thành viên đại diện cho 28 bộ lạc do giới quý tộc bầu ra từ hàng ngũ quý tộc. Hội đồng trưởng lão có quyền ban hành pháp luật và quyết định các vấn đề quan trọng, mặc dù các vấn đề này phải được đưa ra trước Đại hội nhân dân để họ thông qua hoặc phản đối. Giới quý tộc bầu ra hai “vua” [thủ lĩnh] có quyền lực ngang nhau và ngang quyền với Hội đồng trưởng lão. Ngoài ra, Nhà nước Sparte còn có Hội đồng giám sát gồm năm người, là đại diện cho tầng lớp quý tộc giàu có lớp trên được giới quý tộc bầu ra và có quyền lực rất lớn, có thể kiểm soát hoạt động của cả Hội đồng trưởng lão và cả hai “vua”. Nhà nước La Mã cũng có Đại hội nhân dân là cơ quan quyền lực cao nhất của quyền lực nhà nước. Tuy nhiên, quyền lực của Đại hội nhân dân cũng chỉ mang tính hình thức vì thực quyền nằm trong tay Viện nguyên lão, bao gồm các nhà quý tộc có thế lực nhất từ 60 tuổi trở lên và được bầu giữ chức vụ suốt đời. Viện nguyên lão có quyền quyết định về cơ bản những vấn đề trọng yếu của nhà nước như xem xét trước các dự luật, phê chuẩn các nghị quyết của Đại hội nhân dân. Một Hội đồng chấp chính được bầu ra từ hàng ngũ đại quý tộc làm nhiệm vụ điều hành đất nước và quản lí xã hội theo nhiệm kì một năm.
Chính thể cộng hoà dân chủ đã xuất hiện ở Athens, trong thời gian từ thế kỉ V đến thế kỉ IV TCN. Ở đây, các cơ quan quyền lực nhà nước đều được hình thành bằng con đường bầu cử và hoạt động theo nhiệm kì. Đại hội nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, bao gồm tất cả những nam công dân từ 18 tuổi trở lên. Đại hội họp theo định kì, có quyền thảo luận và biểu quyết tất cả những vấn đề hệ trọng của đất nước, thông qua hay phủ quyết các dự luật, bầu các viên chức của bộ máy nhà nước. Mỗi công dân đều có quyền bày tỏ quan điểm của mình về tất cả các vấn đề mà họ quan tâm, có quyền yêu cầu đại hội huỷ bỏ các đạo luật nếu nội dung của nó làm tổn hại tới nền dân chủ. Cơ quan hành chính cao nhất là một hội đồng do Đại hội nhân dân bầu ra với nhiệm kì một năm. Toà án là cơ quan xét xử chuyên nghiệp [có tới 6000 thẩm phán]. Tất cả mọi người tham dự phiên toà đều có quyền công khai kết tội hoặc bào chữa cho bị can. Đe ngăn chặn những mưu đồ phá hoại nền dân chủ, nhà nước đặt ra chế độ bỏ phiếu bằng vỏ sò để chỉ ra những người có hành vi quá khích không có lợi cho nền dân chủ, quy định các nhà soạn luật phải chịu trách nhiệm về nội dung và hậu quả của những dự luật do họ soạn thảo. Để mở rộng quyền dân chủ cho các công dân, nhà nước đã thực hành chế độ bầu cử các quan chức nhà nước bằng phương pháp bốc thăm. Có thể nói, nhà nước Athens là đỉnh cao của nền dân chủ cổ đại, niềm tự hào và kinh nghiệm của nhân loại. Tuy nhiên đó vẫn chỉ là nền dân chủ của giai cấp chủ nô, nền chuyên chính của giai cấp thống trị, do vậy, nhà nước Athens vẫn còn nhiều hạn chế. Quyền tự do dân chủ trong xã hội chỉ thuộc về thiểu số dân tự do trong khi nô lệ, kiều dân chiếm đại đa số, họ là lực lượng sản xuất cơ bản nuôi sống toàn bộ xã hội Athens nhưng không có quyền công dân. Mặt khác, chỉ những nam công dân từ 18 tuổi trở lên và có cha mẹ đều là người Athens mới được tham dự Đại hội nhân dân để thực hiện quyền tự do dân chủ. Dân tự do có nguồn gốc là những nô lệ được giải phóng, những người có bố hoặc mẹ không phải là người Athens, phụ nữ không được tham gia bầu cử.
Trong nhà nước phong kiến, chính thể cộng hoà chỉ được thiết lập ở một số thành phố lớn của châu Âu trong thế kỉ XVI. Sau khi giành được quyền tự trị từ tay lãnh chúa bằng các con đường khác nhau như mua bằng tiền từ tay lãnh chúa; chiến thắng trong các cuộc đấu tranh quân sự chống lãnh chúa; trả tiền cho nhà vua để nhà vua bảo vệ quyền tự quản của thành phố, cư dân thành phố thành lập ra Hội đồng thành phố bằng con đường bầu cử dân chủ. Hội đồng giao quyền quản lí từng lĩnh vực cụ thể cho các uỷ viên của Hội đồng, do vậy nó mang tính chất của chính thể cộng hoà dân chủ.
Chính thể cộng hòa trong các nhà nước tư sản chỉ bao gồm cộng hoà dân chủ với ba hình thức cơ bản là cộng hoà tổng thống, cộng hoà đại nghị [cộng hòa nghị viện] và cộng hoà hỗn họp [cộng hoà lưỡng tính].
Cộng hoà tổng thống là hình thức tổ chức bộ máy nhà nước thể hiện sự áp dụng nguyên tắc phân quyền một cách cứng rắn, rõ rệt nhất. Hình thức này được hình thành ở Mỹ theo Hiến pháp năm 1787, sau đó, nó được áp dụng ở một số nước khác như các nước ở Trung và Nam Mỹ, Philippines và một số nước khác. Ở các nhà nước có chính thể cộng hoà tổng thống, quyền lập pháp thuộc về nghị viện, quyền hành pháp thuộc về tổng thống và quyền tư pháp thuộc về hệ thống toà án, điều này được minh định cụ thể trong hiến pháp. Chính thể cộng hoà tổng thống có các đặc trưng cơ bản sau:
+ Tổng thống vừa là người đứng đầu quốc gia, vừa là người đứng đầu chính phủ, trong bộ máy nhà nước không có chức vụ thủ tướng. Tổng thống có quyền lực rất lớn, vừa là trung tâm của bộ máy nhà nước, vừa là trung tâm quyết sách của chính phủ.
+ Tổng thống nắm toàn quyền hành pháp. Tổng thống thành lập nội các từ số các chính khách không phải là nghị sĩ để bảo đảm sự độc lập giữa nghị viện và chính phủ. Tổng thống tự mình lựa chọn, bổ nhiệm và miễn nhiệm các bộ trưởng và nghị viện sẽ phê chuẩn sự lựa chọn, bổ nhiệm và miễn nhiệm đó.
+ Tổng thống và nghị viện đều do cử tri bầu ra nên có thể độc lập với nhau, tổng thống chỉ chịu trách nhiệm trước cử tri mà không phải chịu trách nhiệm trước nghị viện, về mặt pháp lí, tổng thống không có quyền nêu sáng kiến xây dựng luật và không có quyền giải tán nghị viện trước thời hạn, đồng thời, nghị viện cũng không có quyền lật đổ chính phủ.
+ Tổng thống có quyền phủ quyết các dự luật mà nghị viện đã thông qua, ngược lại, nghị viện có quyền khởi tô và xét xử tổng thống và các thành viên của chính phủ theo thủ tục “đàn hặc” khi những người này vi phạm công quyền.
Cộng hoà đại nghị [cộng hoà nghị viện] là hình thức chính thể có nhiều nét tương tự như chính thể quân chủ đại nghị [quân chủ nghị viện]. Chính thể cộng hoà đại nghị có các đặc trưng cơ bản sau:
+ Trong bộ máy nhà nước vừa có chức vụ tổng thống, vừa có chức vụ thủ tướng, tổng thống đứng đầu nhà nước, thủ tướng đứng đầu chính phủ. Quyền hành pháp do hai bộ phận nắm giữ là tổng thống và chính phủ [mà chủ yếu là nội các].
+ Tổng thống do nghị viện bầu ra, được Hiến pháp quy định khá nhiều quyền song đó chỉ là những quyền có tính chất đại diện cho nhà nước, còn trên thực tế tổng thống không có thực quyền, không trực tiếp tham gia giải quyết các công việc của nhà nước. Vai trò của nguyên thủ quốc gia trong việc điều hành nhà nước chỉ mang tính chất hình thức, nghi lễ và tượng trưng. Tổng thống bổ nhiệm các thành viên của chính phủ không phải theo ý minh mà từ đại diện của đảng hoặc liên minh của các đảng có đa số ghế trong nghị viện. Tổng thống thực hiện các quyền của mình theo ý chí của chính phủ, kể cả quyền giải tán nghị viện trước thời hạn. Mọi hoạt động của tổng thống chỉ là sự phê chuẩn các hoạt động đã rồi của chính phủ.
+ Tổng thống có thể “vô trách nhiệm” về chính trị, tức là không phải chịu tường trình trước quốc hội về những việc mình làm và trả lời chất vấn của quốc hội, đồng thời có thể “vô trách nhiệm” về hình sự, tức là không phải chịu trách nhiệm về những hoạt động của mình trừ khi phạm phải một số tội hình nghiêm trọng như phản bội tổ quốc, xâm phạm hiến pháp... Tuy nhiên, cũng có nước quy định tổng thống phải chịu trách nhiệm trước quốc hội, ví dụ, Điều 142 Hiến pháp Áo quy định: “Tổng thống Liên bang chịu trách nhiệm về việc thực hiện các chức năng của mình trước Quốc hội Liên bang”.
+ Chính phủ là cơ quan nắm quyền hành pháp, chính phủ được thành lập từ phe đa số trong nghị viện. Thủ tướng là người đứng đầu chính phủ, cũng là người đứng đầu bộ máy hành pháp. Thủ tướng là lãnh tụ của đảng cầm quyền, người chủ trì các cuộc họp chính phủ, định ra các chính sách, lựa chọn các nhân viên chính phủ... Nội các là trụ cột và trung tâm quyết sách của toàn bộ các cơ quan hành chính nhà nước nên chính thể này còn được gọi là chế độ nội các.
+ Nghị viện có quyền lực tối cao, chính phủ do nghị viện lập ra và chịu sự giám sát của nghị viện. Nghị viện có quyền bất tín nhiệm chính phủ, khi đó chính phủ có thể phải từ chức. Các bộ trưởng phải chịu trách nhiệm trước nghị viện, kể cả trách nhiệm liên đới và trách nhiệm cá nhân.
Cộng hoà hỗn hợp [cộng hoà lưỡng tỉnh] là hình thức chính thể vừa có những đặc trưng của chính thể cộng hoà tổng thống, vừa có những đặc trưng của cộng hoà đại nghị. Chính thể cộng hoà hỗn hợp hiện đang tồn tại ở Pháp, Bồ Đào Nha, Nga. Chính thể này có các đặc trưng cơ bản sau:
+ Tổng thống là nhân vật trung tâm của quyền lực nhà nước. Tổng thống có quyền lực rất lớn, kể cả quyền giải tán nghị viện trước thời hạn. Tổng thống có tác động khá mạnh mẽ và nhiều khi có ý nghĩa quyết định đối với việc ban hành luật. Có nước còn cho phép tổng thống ban hành các văn bản quy phạm có giá trị như luật trong những lĩnh vực không thuộc thẩm quyền ban hành luật của nghị viện, hoặc nghị viện có thể uỷ quyền cho tổng thống ban hành luật trong những trường hợp nhất định.
+ Chính phủ do tổng thống bổ nhiệm, về mặt pháp lí, tổng thống không đứng đầu chính phủ mà người đứng đầu chính phủ là thủ tướng, song tổng thống lại có quyền điều hành các hoạt động của chính phủ. Mặc dù pháp luật quy định chính phủ phải chịu trách nhiệm trước nghị viện, song khả năng của nghị viện trong việc kiểm tra các hoạt động của chính phủ rất hạn chế.
Nhà nước xã hội chủ nghĩa chỉ có chính thể cộng hoà dân chủ, tuy nhiên ở những nước khác nhau, chính thể cộng hoà dân chủ xã hội chủ nghĩa có những biếu hiện khác nhau. Ớ các nước đang trong thời kì quá độ lên chủ nghĩa xã hội, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất đồng thời là cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân do cử tri cả nước trực tiếp hoặc gián tiếp bầu ra thông qua tuyển cử phổ thông đầu phiếu và có thể bị nhân dân bãi miễn. Cơ quan này có quyền lập pháp, quyết định các vấn đề quan trọng nhất của nhà nước, thành lập các cơ quan cấp cao khác của nhà nước, kiểm tra, giám sát hoạt động của các cơ quan đó...
Trong các nhà nước xã hội chủ nghĩa đã tồn tại các dạng chính thể cộng hoà đó là:
Công xã Pari là Nhà nước ra đời sau cuộc khởi nghĩa của công nhân lao động Pari ngày 18/3/1871 với sự trợ giúp của đội Vệ binh cộng hoà của Chính phủ Thiers. Sau khi giành được chính quyền, theo nguyên tắc bầu cử phổ thông, nhân dân lao động Pari đã bầu ra Hội đồng công xã là cơ quan quyền lực cao nhất của Công xã, bao gồm các uỷ viên xuất thân từ công nhân, họ có thể bị Hội đồng bãi miễn khi không còn xứng đáng. Hội đồng công xã vừa là cơ quan đại diện vừa là cơ quan hành động, vừa lập pháp vừa hành pháp, việc quản lí các lĩnh vực hoạt động của Công xã do các uỷ ban của Hội đồng thực hiện.
Cộng hoà Xô Viết xuất hiện ở nước Nga lần đầu tiên năm 1905, sau đó được thiết lập lại ở đây vào năm 1917, sau Cách mạng tháng Mười Nga. Xô Viết là các hội đồng đại biểu các tầng lớp nhân dân. Trong thời gian đầu [từ năm 1917 - 1936], chỉ có Xô Viết quận, huyện trở xuống mới được hình thành bằng con đường bầu cử trực tiếp; trong thời kì này quyền bầu cử các Xô Viết được ưu tiên cho giai cấp công nhân - Nhà nước Xô Viết tước quyền bầu cử của tầng lớp bóc lột cũ, công khai quy định quyền ưu tiên trong bầu cử cho công nhân, quy định tỉ lệ đại biểu/cử tri ở thành phố là 1/25000, ở nông thôn là 1/125000; các Xô Viết cấp trên tồn tại dưới hình thức Đại hội Xô Viết do Xô Viết cấp dưới bầu ra và chỉ có quyền lực trong thời gian đại hội. Sau khi hoàn thành cải tạo tư sản, theo Hiến pháp năm 1936, nền dân chủ được mở rộng, Nhà nước Xô Viết có một hệ thống các cơ quan Xô Viết từ trung ương tới địa phương được hình thành theo nguyên tắc bầu cử phổ thông. Trong đó, Xô Viết tối cao giữ vai trò rất quan trọng, thực chất quyền lực tối cao của nhà nước hầu như tập trung trong tay Xô Viết tối cao.
Cộng hoà dân chủ nhân dân là hình thức nhà nước đã được thành lập ở các nước Đông Âu, Trung Quốc, Việt Nam... Đa số các nhà nước nói trên ra đời sau chiến tranh thế giới thứ hai, cách mạng ở các nước này thường trải qua hai giai đoạn: cách mạng dân chủ nhân dân và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Trong hệ thống chính trị của những nước này luôn tồn tại tổ chức mặt trận đoàn kết dân tộc và có sự hiệp thương giữa các lực lượng xã hội khác nhau để tổ chức chính quyền. Ngay từ thời kì mới ra đời, các nhà nước này đều đã có một hệ thống cơ quan đại diện từ trung ương tới địa phương được hình thành theo nguyên tắc bầu cử bình đẳng phổ thông.1
Cộng hoà Cuba được thiết lập ở Cuba ngày 01/01/1959. Cách mạng Cuba chuyển nhanh từ cách mạng dân chủ nhân dân sang cách mạng xã hội chủ nghĩa. Chính quyền ở đây được xây dựng chủ yếu dựa vào lực lượng quân đội. Trong thời gian đầu Tổng thống và Chính phủ cùng cầm quyền, vừa lập pháp vừa hành pháp, Nhà nước không có hệ thống cơ quan đại diện từ trung ương tới địa phương, nên phải sử dụng phương pháp dân chủ trực tiếp. Đến năm 1992, chế độ bầu cử bình đẳng phổ thông mới được thiết lập ở Cuba.
2.2 Hình thức cấu trúc nhà nước
Các nhà nước chủ nô, phong kiến hầu như đều có cấu trúc đơn nhất, hãn hữu mới gặp cấu trúc liên bang. Ở Trung Quốc hiện nay, cử tri trực tiếp bầu ra đại biểu đại hội nhân dân cấp cơ SỞ; sau đó, đại hội đại biểu nhân dân cấp dưới bầu ra đại hội đại biểu nhân dân cấp trên; đại hội đại biểu nhân dân cấp tỉnh bầu ra đại hội đại biểu nhân dân toàn quốc… Có tài liệu cho rằng, Nhà nước Cộng hoà Gugenôtốp thế kỉ XVI [thuộc phía Nam nước Pháp ngày nay] là một nhà nước liên bang. Khi nhà nước tư sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa ra đời, hình thức cấu trúc liên bang mới trở thành phổ biến.
Nhiều nhà nước chủ nô khi mới hình thành, chưa biết tổ chức quyền lực nhà nước thành các cấp theo đơn vị hành chính lãnh thổ. Cùng với sự phát triển của chế độ chiếm hữu nô lệ, lãnh thổ quốc gia được mở rộng, dần cư ngày càng đông đảo hơn, chức năng nhà nước trở nên phức tạp hơn... các nhà nước từng bước tổ chức chính quyền theo đơn vị hành chính lãnh thổ, hình thành nên bộ máy nhà nước từ trung ương xuống địa phương. Ở nhiều nhà nước chủ nô, ngay từ đầu đã thiết lập chế độ trung ương tập quyền, địa phương là cấp dưới của trung ương, phục tùng trung ương một cách tuyệt đối. Ở một số quốc gia phương Đông, ngay trong thời kì cổ đại đã tồn tại chế độ phân quyền cát cứ. Các thế lực chư hầu ban đầu được nhà vua trung ương phong chức tước và ban cấp đất đai, trực tiếp cai quản phần lãnh thổ được phân phong đó. Tuy nhiên, về sau, thế lực của các chư hầu ngày càng lớn mạnh, chèn ép các chư hầu khác, lấn át chính quyền nhà vua trung ương.
Trong nhà nước phong kiến, ở phương Đông, trong suốt quá trình phát triển của chế độ phong kiến, mặc dù yếu tố phân quyền cát cứ có xuất hiện và tồn tại trong những thời gian nhất định, tuy nhiên xu hướng chung đều là trung ương tập quyền với sự phục tùng tuyệt đối của chính quyền địa phương đối với chính quyền trung ương. Ngược lại, ở phương Tây, nhà nước phong kiến đã phát triển qua hai giai đoạn, ban đầu là thời kì phân quyền cát cứ, về sau yếu tố trung ương tập quyền mới được thiết lập.
Hình thức cấu trúc của nhà nước tư sản và nhà nước xã hội • chủ nghĩa khá đa dạng, phong phú. Nhìn chung, các nhà nước này đều có hiến pháp và các quy định pháp luật khác về tổ chức bộ máy nhà nước. Nhờ vậy, mô hình tổ chức, sự phân định thẩm quyền, mối quan hệ giữa trung ương với địa phương cũng như giữa các cấp chính quyền địa phương đều được xác lập và điều chỉnh bằng pháp luật.
Thực tế cho thấy, cách thức tổ chức chính quyền địa phương ở các nhà nước đương đại khá đa dạng và phức tạp, tuỳ theo điều kiện cụ thể của mỗi nước. Tựu trung lại có thể chia thành một số mô hình tổ chức chính quyền địa phương: Một là, địa phương đơn thuần là cấp dưới của trung ương, phục tùng trung ương một cách tuyệt đối. Việc tổ chức chính quyền địa phương là do trung ương quy định, địa phương không có quyền ban hành pháp luật, chỉ thực hiện thẩm quyền do trung ương quy định. Hai là, địa phương không hoàn toàn phụ thuộc vào trung ương. Việc tổ chức chính quyền địa phương là do trung ương quy định, nhưng địa phương không chỉ đơn thuần thực hiện thẩm quyền theo quy định do trung ương ban hành, ở một số lĩnh vực nó có thể có quyền ban hành pháp luật, và quản lí điều hành theo quy định đó. Nói cách khác, thẩm quyền của địa phương vừa do trung ương quy định, vừa do chính nó quy định. Ba là, địa phương phụ thuộc hạn chế vào trung ương về chính trị; các lĩnh vực kinh tế xã hội khác do địa phương hoàn toàn tự quản. Bổn là, địa phương gần như một nhà nước hoàn toàn độc lập, nó chỉ phụ thuộc vào trung ương về quốc phòng.
Có thể nói, nhà nước liên bang chỉ xuất hiện sau khi nhà nước tư sản ra đời. Hình thức cấu trúc này tồn tại khá phổ biến trong các nhà nước đương đại. Tùy thuộc vào con đường hình thành liên bang mà ở mỗi nhà nước liên bang, mối quan hệ giữa chính quyền liên bang và chính quyền các bang có những đặc thù riêng. Ở một số nhà nước liên bang, các bang vốn là những nhà nước hoàn toàn độc lập, khi gia nhập liên bang, một phần chủ quyền quốc gia của các nhà nước thành viên được chuyển giao cho nhà nước liên bang, tuy nhiên các nhà nước thành viên vẫn nắm giữ chủ quyền của mình ở mức độ nhất định. Ở nhiều nhà nước liên bang khác, các bộ phận họp thành liên bang có vị thế tương đối yếu. Ở một số nhà nước liên bang, pháp luật cho phép tự do gia nhập, tự do tách khỏi liên bang; ở một số nước khác pháp luật không cho phép tự ý tách ra khỏi liên bang để trở thành nhà nước độc lập.
2.3 Chế độ chính trị
Trong nhà nước chủ nô đã tồn tại cả chế độ chính trị dân chủ và chế độ chính trị phản dân chủ. Tuy nhiên, chế độ dân chủ trong nhà nước chủ nô còn nhiều hạn chế, mang đậm dấu ấn của nền dân chủ nguyên thủy. Trong nhà nước phong kiến, chế độ chính trị ở hầu hết các nhà nước đều là phản dân chủ.
Trong nhà nước tư sản, chế độ chính trị cũng tồn tại cả hai dạng là dân chủ và phản dân chủ. Chế độ dân chủ tư sản được hình thành và củng co ở những nước có phong trào dân chủ phát triển mạnh. Chế độ này có các dấu hiệu cơ bản sau: có sự thừa nhận về mặt pháp lí quyền tự do chính trị của công dân, mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật; công dân có điều kiện thực tế để sử dụng các quyền tự do dân chủ của mình; trong xã hội có sự tồn tại công khai của các tổ chức chính trị với những xu hướng chính trị khác nhau; trong bộ máy nhà nước có sự tồn tại của các cơ quan đại diện được bầu theo nguyên tắc phổ thông đầu phiếu [nghị viện, quốc hội]; trong đời sống nhà nước và xã hội có sự tồn tại của nền pháp chế... Tuy nhiên, nền dân chủ tư sản có sự thăng ưầm qua các giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản, có nơi, có lúc các quyền tự do dân chủ của công dân bị chà đạp hoặc bị hạn chế đến mức tối đa. Quyền bầu cử và ứng cử của công dân được quy định trong Hiến pháp bị hạn chế bởi nhiều điều kiện như giới tính, nghề nghiệp, thời gian cư trú... Ở Mỹ năm 1921 phụ nữ mới được bầu cử; ở Anh năm 1928, Pháp năm 1944, Italia năm 1956 và ở Thuỵ Sỹ năm 1971 phụ nữ mới được thực hiện quyền này… Ngay cả ưong giai đoạn hiện nay, khi nền dân chủ tư sản có xu hướng mở rộng hơn nhiều so với trước đây thì đó vẫn là một nền dân chủ hạn chế, chủ yếu là dân chủ với các nhà tư bản vì họ mới có đủ điều kiện để thực hiện các quyền tự do dân chủ của mình một cách đầy đủ nhất. Đối với nhiều người lao động, nhiều quyền tự do dân chủ được quy định trong pháp luật vẫn chỉ mang tính hình thức, chưa trở thành hiện thực.
Chế độ phản dân chủ ở các nhà nước tư sản thường hình thành khi các lực lượng dân chủ, tiến bộ ở đó bị suy yếu, mâu thuẫn trong lòng xã hội rất gay gắt và nhà nước nằm trong tay các phần tử cực đoan hay hiếu chiến... Ở đó, các quyền tự do dân chủ của công dân bị chà đạp hoặc bị hạn chế đến mức tối đa; các tố chức dân chủ bị cấm hoạt động, bị giải tán hoặc bị khủng bố; nhà nước do các nhóm tư bản lũng đoạn chi phối... Ngày nay, chế độ phản dân chủ ở các nước tư bản chưa hoàn toàn bị thủ tiêu.
Chế độ chính trị ở tất cả các nhà nước xã hội chủ nghĩa đều là chế độ dân chủ, đó là một nền dân chủ rộng rãi và thực chất. Đó là nền dân chủ đối với đại đa số dân cư, dân chủ với những người lao động; đó là một nền dân chủ trên tất cả các lĩnh vực hoạt động cơ bản của đời sống, từ kinh tế, chính trị đến văn hoá, giáo dục...; công dân có đầy đủ điều kiện để thực hiện các quyền tự do dân chủ của mình. Trong thời kì quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội, các nhà nước đều đang tích cực củng cố và mở rộng dân chủ, đảm bảo các quyền tự do dân chủ của công dân không ngừng mở rộng và trở thành hiện thực trong đời sống.
Luật Minh Khuê [sưu tầm & biên tập từ các nguồn trên internet]