2. Hướng dẫn chung
Trong các tài liệu trước đây, hoặc một số tài liệu khác, có thể tác giả chỉ nêu 3 đặc điểm của
cơ thể sống: lớn lên, sinh sản và trao đổi chất. Ở đây nêu 7 đặc điểm, chung cả động vật và thực
vật, thực chất là nêu rõ hơn của 3 đặc điểm trên, cả 7 dấu hiệu này đều có cả ở 2 nhóm sinh vật là
động vật và thực vật.
Giáo viên cần lưu ý và phân tích cho học sinh biểu hiện của 7 dấu hiệu đối với các cơ thể
thực vật và động vật. Một vật chỉ được coi là vật sống khi có đủ 7 dấu hiệu trên. Tuy nhiên,
không phải lúc nào một sinh vật cũng thể hiện đầy đủ cả 7 đặc điểm tại một thời điểm, mà những
đặc điểm đó sẽ được thể hiện trong suốt quá trình sống của cá thể trong môi trường sống.
Một số giáo viên nhầm lẫn dấu hiệu dinh dưỡng: thực vật ăn CO 2 và H2O còn động vật
thì ăn thực vật. Cần chú ý thực vật và động vật đều di chuyển [chuyển động] mà không phải thực
vật đứng yên không di chuyển [tua cuốn, rễ cây mọc dài ra, thân cây bò trên mặt đất... xem thêm
thông tin này ở phần nội dung bài].
Cơ thể là cấp tổ chức sống riêng lẻ độc lập [cá thể] có cấu tạo từ một đến hàng trăm nghìn tỉ
tế bào, tồn tại và thích nghi với những điều kiện nhất định của môi trường. Người ta phân biệt cơ
thể đơn bào và cơ thể đa bào.
+ Cơ thể đơn bào: Cơ thể đơn bào chỉ gồm một tế bào nhưng thể hiện đầy đủ chức năng của
một cơ thể sống. Ví dụ, con amip tuy chỉ là một tế bào nhưng hoạt động như một cơ thể sống
toàn vẹn.
+ Cơ thể đa bào: khác cơ thể đơn bào ở chỗ chúng gồm rất nhiều tế bào. Ví dụ, cơ thể con
người có khoảng 1014 tế bào. Trong cơ thể đa bào, các tế bào không giống nhau mà chúng phân
hoá tạo nên rất nhiều loại mô khác nhau có chức năng khác nhau.
Mô là tập hợp nhiều tế bào [và các sản phẩm của tế bào] cùng thực hiện một chức năng nhất
định. Trong cơ thể, nhiều mô khác nhau tập hợp lại thành cơ quan; nhiều cơ quan lại tập hợp
thành một hệ cơ quan, thực hiện một chức năng nhất định của cơ thể.
Cơ thể là một thể thống nhất. Cơ thể tuy gồm nhiều cấp tổ chức như tế bào, mô, cơ quan, hệ
cơ quan nhưng hoạt động rất hoà hợp, thống nhất nhờ có sự điều hoà và điều chỉnh chung, do đó
cơ thể thích nghi được với điều kiện sống thay đổi.
Chủ đề Đặc trưng của cơ thể sống trình bày sau chủ đề tế bào như phần nối giữa chủ đề tế
bào với chủ đề cây xanh và chủ đề động vật.
3. Hướng dẫn tổ chức hoạt động học
A HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG
Hoạt động kể tên những thực vật động vật xung quanh em giúp các em huy động vốn kiến
thức của mình về cách phân biệt thực vật và động vật. Từ đó, các em liệt kê được tên các loài
động, thực vật trong hình 10.1: Động vật [con mèo, con chuột]; thực vật [cây khoai tây].
Câu hỏi cuối phần khởi động là một câu hỏi mở, giáo viên có thể cho các em phát biểu về
những đặc điểm giúp các em phân biệt vật sống và không sống. Từ đó chuyển ý sang phần kiến
thức mới.
B HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC MỚI
Để giúp học sinh tìm hiểu về các đặc điểm của cơ thể sống, giáo viên có thể thiết kế hoạt
động dạy học theo phương pháp chia nhóm quay vòng: giáo viên chia lớp thành 7 nhóm tương
ứng với 7 phiếu bài tập có yêu cầu như sau:
1. Di chuyển: Tại sao thực vật và động vật cần di chuyển [chuyển động]? Em hãy đưa ra một
số ví dụ?
Chúng tôi giới thiệu địa chỉ một số trang web để giáo viên tìm thêm thông tin
//www.bachkhoatrithuc.vn/encyclopedia/697-26-1/Di-chuyen/index.htm
//www.bachkhoatrithuc.vn/encyclopedia/2305-26-633507609403016250/Hoat-dongcua-sinh-vat/Hoat-dong-cua-sinh-vat.htm
BKTT Phổ thông Sự sống trên Trái Đất Di chuyển
Sơ lược: Di chuyển
Những chuyển động đơn giản
Di chuyển trên đất
Di chuyển trên không khí
Di chuyển trong nước
2. Hô hấp: Em hãy cùng các bạn thực hiện 1 thí nghiệm nhỏ: hãy bịt mũi lại và thở, sau đó
ngậm miệng và thở. Em hãy mô tả hiện tưởng xảy ra và ghi vào vở. Em có cần cả mũi và miệng
để thở hay không? Tại sao? Tại sao chúng ta cần phải hít thở?
3. Sinh sản: Thảo luận với các bạn trong nhóm để trả lời câu hỏi sau: Ở độ tuổi bao nhiên thì
các vật sống không cần bố mẹ chúng nữa? Hãy đưa ra một số ví dụ mà em biết?
4. Cảm ứng: Em hãy tìm một vài sự vật trong phòng mà khi chạm vào em cảm thấy có 1
trong các đặc điểm sau: mềm; nhẵn; gồ ghề? Ghi lại tên của vật mà em tìm thấy vào vở.
5. Dinh dưỡng: Em hãy nêu một số ví dụ về các loại thức ăn tốt cho sức khoẻ con người và
các loại thức ăn không tốt cho sức khoẻ con người?
6. Sinh trưởng: Thảo luận với các bạn trong nhóm để tìm ra 4 sinh vật có khả năng sinh
trưởng [cả thực vật và động vật] và ghi lại vào vở.
7. Bài tiết: Hãy thảo luận với các bạn để trả lời câu hỏi: Tại sao các loài động vật cần phải bài
tiết? Chúng có sử dụng hết hoàn toàn những thứ mà chúng ăn mỗi ngày không?
Học sinh thảo luận để hoàn thành yêu cầu trong mỗi phiếu học tập được đặt sẵn trên bàn.
Sau khoảng 3 phút, các nhóm dịch chuyển sang bàn kế tiếp để hoàn thành phiếu bài tập tiếp theo.
Cứ như thế các nhóm sẽ dịch chuyển đi từng bàn để hoàn thành các phiếu bài tập từ 1 đến 7 về
các đặc điểm của cơ thể sống.
Sau khi các nhóm đã hoàn thành phần thảo luận tìm hiểu về các đặc điểm của cơ thể sống,
giáo viên có thể yêu cầu các nhóm báo cáo kết quả trước cả lớp để cùng thống nhất. Các em đọc
thông tin về những đặc điểm đặc trưng của 1 cơ thể sống, đối chiếu với những đặc điểm vừa nêu
ở phần A, ghi tóm tắt những đặc điểm đó vào vở:
Sinh trưởng
Sinh sản
Hô hấp
Di chuyển
Bài tiết
Cảm ứng
Dinh dưỡng
Sau khi biết được những đặc điểm cơ bản để nhận biết là 1 cơ thể sống [dù là thực vật hay
động vật], các em sẽ thực hiện hoạt động tìm 20 vật trong tự nhiên [thực hiện ngoài sân trường
hoặc trong vườn trường] và lập bảng phân loại:
TT
Tên mẫu vật
1
Lá rụng
2
Hòn đá
...
....
Vật sống
Đã từng sống
Vật không sống
x
x
Hoạt động đọc thông tin về các cấp độ tổ chức sống và trả lời câu hỏi: Nếu mô cơ tim, quả
tim, cũng như hệ tuần hoàn bị tách ra khỏi, cơ thể chúng có hoạt động co rút, bơm máu và tuần
hoàn máu được không? Tại sao?
Gợi ý: Chúng không hoạt động được vì khi đó chúng không thuộc 1 thể thống nhất, không
thể thực hiện chức năng.
C HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP
Các em vận dụng kiến thức vừa học được để trả lời 1 số câu hỏi:
1. Tại 1 thời điểm, vật sống có thể không thể hiện đầy đủ cả 7 đặc điểm
a]Tại thời điểm này, em đang thể hiện đặc điểm nào? Giải thích?
Tuỳ vào mỗi cá nhân có thể đưa ra 1 hoặc 2 đặc điểm và giải thích vì sao lại là đặc điểm đó.
Ví dụ: cảm ứng nổi da gà khi cơ thể bị lạnh...
b]Bông hoa sen đang thể hiện đặc điểm sinh sản: vì có nhị và nhuỵ giúp hình thành hạt duy
trì nòi giống.
2. Một số chiếc ôtô có bộ phận cảm biết mà có thể phát hiện ra những vật xung quanh
chúng, để giúp lái xe dừng hoặc bật đèn tự dộng khi trời tối.
a]Chiếc ô tô giống với sinh vật sống: di chuyển, thải chất thải và cảm ứng
b]Ðiều gì khiến chiếc xe khác với co thể sống: không sinh trưởng, không sinh sản.
D HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG
Giáo viên có thể hướng dẫn các em liên hệ với những loài thực vật và động vật xung quanh
mình, vai trò của những loài này trong tự nhiên và với con người, khuyến khích các con về nhà
tìm hiểu thêm từ nhiều nguồn khác nhau và những gì có thể quan sát được trong cuộc sống hằng
ngày. Có thể thiết kế lại phiếu học tập như sau:
TT
Tên loài
Vai trò trong tự nhiên
Vai trò với đời sống con người
1
Con giun đất
Làm đất tơi xốp
Thức ăn cho gia cầm
2
Cây bàng
Điều hoà khí hậu
Tạo bóng mát
3
...
Chú ý: đôi khi vai trò trong tự nhiên và đời sống con người khó phân biệt rõ ràng do con
người cũng là 1 thành phần của thế giới tự nhiên.
Các em đọc thông tin về vai trò của giới Thực vật và Động vật với tự nhiên và đời sống con
người, từ đó hình thành thái độ đúng đắn về việc bảo vệ các loài thực vật và động vật xung
quanh mình.
E HOẠT ĐỘNG TÌM TÒI MỞ RỘNG
Giáo viên có thể hướng dẫn học sinh về nhà. Để trả lời được câu hỏi: Tại sao nói cơ thể là
một khối thống nhất toàn vẹn? Giáo viên hướng dẫn các em đọc thông tin, chỉ ra mối quan hệ
giữa các thành phần cấu tạo nên cơ thể để thể hiện được sự phụ thuộc lẫn nhau không thể tách
rời của các thành phần này. Nếu có bất kì sự thay đổi tại cơ quan nào trong cơ thể có thể ảnh
hưởng đến toàn bộ các cơ quan còn lại...