Hội nghị toàn quốc của Đảng họp ở Tân Trào [Tuyên Quang] trong 2 ngày 14 và 15 tháng 8 năm 1945 đã giải quyết vấn đề trọng đại: quyết định tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Đại biểu các đảng bộ từ Bắc, Trung, Nam, từ các chiến khu và khu giải phóng về dự đông đủ. Hội nghị họp vào lúc phát xít Nhật tuyên bố đầu hàng. Trung ương Đảng và Tổng bộ Việt Minh liền thành lập "ủy ban khởi nghĩa toàn quốc" để lãnh đạo khởi nghĩa trong cả nước. Trong tình hình hết sức khẩn trương, Đảng quyết định phát động và lãnh đạo toàn dân tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và bọn bù nhìn tay sai của chúng trước khi quân đồng minh Anh, Pháp vào nước ta.
23 giờ đêm 13 tháng 8, ủy ban khởi nghĩa ra "Quân lệnh số I" hạ lệnh tổng khởi nghĩa. Mệnh lệnh khởi nghĩa và lời hiệu triệu cứu nước là tiếng gọi của non sông thức tỉnh con tim mỗi người Việt Nam yêu nước hãy nhất tề đứng dậy tranh đấu giành quyền Độc lập- Tự do.
Ngày 15, xứ ủy Bắc Kỳ trực tiếp chỉ thị cho Hà Nội khởi nghĩa. Hà Nội sống trong những ngày rạo rực chuẩn bị nổi dậy, các tầng lớp nhân dân nhất là thanh niên, hăng hái gia nhập các đoàn thể cứu quốc, tuyên truyền cho Việt Minh, thành lập các đội tự vệ chiến đấu.
Chiều 17, cuộc biểu tình của Tổng hội công chức bị viến thành cuộc mít tinh lớn của Việt Minh. Cờ đỏ sao vàng xuất hiện trên tầng hai Nhà hát Thành phố, đại biểu Việt Minh kêu gọi nhân dân đứng dậy giành chính quyền, lật đổ chính quyền bù nhìn Trần Trọng Kim. Như một tia lửa nhen lên từ cánh đồng cỏ khô, ngọn lửa cách mạng bùng cháy, cả Hà Nội bừng bừng khí thế đấu tranh theo lời kêu gọi của Đảng.
Từ sáng ngày 19, hàng chục vạn nhân dân thành phố rầm rập tiến về Quảng trường Nhà hát lớn. Đúng 11 giờ trưa, cuộc mít tinh bắt đầu. Lời kêu gọi khởi nghĩa của Đảng được quần chúng đón mừng bằng những tiếng reo hò và những khẩu hiệu hô vang khắp quảng trường:
Thành lập chính phủ Cộng hòa Dân chủ Việt Nam
Việt Nam hoàn toàn độc lập
Đả đảo chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim.
Cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình tuần hành vĩ đại. Dòng người chia thành nhiều ngả, có các đội tự vệ chiến đấu dẫn đầu đi chiếm các công sở và chiếm lĩnh các vị trí xung yếu. Hai cánh cổng phủ khâm sai [nay là nhà khách chính phủ] đónh im ỉm. Đoàn biểu tình dừng lại, nhiều người vượt qua hàng rào sắt nhảy vào bên trong chiếm lấy trụ sở cơ quan đầu não của địch. Cờ đỏ sao vàng được kéo lên cao, phần phật tung bay trước gió. ở trại Bảo an ninh, bọn Nhật cho xe tăng và quân lính chặn các ngã đường. Nhưng chúng không thể ngăn cản được làn sóng người đang cuồn cuộn tiến bước, sẵn sàng đạp bằng mọi trở ngại. Tuy còn hàng vạn tên lính với vũ khí đây đủ, quân Nhật cũng phải lùi bước.
Nhân dân Hà Nội đã hoàn toàn làm chủ thành phố của mình Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội đã cổ vũ tinh thần đấu tranh của toàn dân, thúc đẩy các nơi nổi dậy giành chính quyền. Cuốc khởi nghĩa ở Hà Nội có tác dụng mạnh mẽ đến phong trào cách mạng của cả nước.
Trong vòng 10 ngày từ 19 đến 28 tháng 8 hầu hết các tỉnh và thành phố đều nổi dậy khởi nghĩa. Bọn phát xít Nhật thua trận không dám hành động. Chế độ quân chủ bị lật đổ. Chính quyền trong cả nước hoàn toàn về tay nhân dân.
Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là kết quả đấu tranh lâu dài của nhân dân Việt Nam chống đế quốc thực dân, phát huy cao nhất truyền thống yêu nước chống ngoại xâm của dân tộc đã được hình thành qua hàng ngàn năm lịch sử. Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công do sự lãnh đạo đúng đắn, sáng suốt khôn khéo của Đảng Cộng sản Việt Nam, là sự vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin trong điều kiện lịch sử cụ thể của nước ta một cách đúng đắn, độc lập, tự chủ và sáng tạo, có phương pháp và chiến lược, chiến thuật cách mạng thích hợp, linh hoạt. Thời gian càng lùi xa, chúng ta càng nhìn rõ hơn tầm vóc vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám. Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Chẳng những giai cấp lao động và nhân dân Việt Nam ta có thể tự hào, mà giai cấp lao động và những dân tộc bị áp bức trên toàn thế giới cũng có thể tự hào rằng: Lần này là lần đầu tiên trong lịch sử cách mạng của các dân tộc thuộc địa, một Đảng mới 15 tuổi đã lãnh đạo Cách mạng thành công, đã nắm chính quyền toàn quốc”. Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 dẫn tới việc khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa có ý nghĩa to lớn đối với dân tộc ta và quốc tế sâu sắc, Cách mạng Tháng Tám là một trong những trang sử vẻ vang nhất, chói lọi nhất của lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam.
I. SỰ RA ĐỜI CỦA ĐẢNG BỘ TỈNH MỸ THO VÀ TỈNH GÒ CÔNG
1. Sự thống trị của thực dân Pháp
Sau khi bình định đất Nam Kỳ, chính quyền thực dân ở Mỹ Tho và Gò Công ráo riết đẩy mạnh việc vơ vét, bóc lột nhân dân ta để làm giàu cho chính quốc và bọn tư bản Pháp.
Nông nghiệp là ngành mà thực dân chú trọng nhiều nhất, bởi vì đầu tư ít vốn, nhưng thu được lợi nhuận cao thông qua việc xuất cảng thóc gạo. Ruộng đất bị thực dân Pháp chiếm đoạt một cách trắng trợn nhưng lại được "Hợp pháp hóa" bằng những sắc lệnh, nghị định. Ngoài ra, các địa chủ người Pháp lẫn người Việt tăng cường bóc lột phong kiến với mức địa tô rất nặng nề, thông thường chiếm đến 67% hoa lợi mà người nông dân tá điền thu được.
Ngoài ra, tầng lớp địa chủ còn tiến hành nhiều phương cách khác để bóc lột tá điền, như đặt ra lệ công lễ, vật lễ [tức là ngày công phải phục dịch vào các dịp lễ, Tết, giỗ chạp, những vật phẩm phải nộp như gạo nếp, vịt, sáp ong, rượu, trà,...], cho vay lãi nặng hoặc bán chịu cho tá điền những mặt hàng thiết yếu [vải vóc, nước mắm, muối, dầu lửa,...] để đến vụ mùa thu hoạch thì thu lại lúa với lãi suất cao,...
Công nghiệp ở địa phương hầu như không có sự đầu tư đáng kể nào của chính quyền thực dân và tư bản Pháp. Địa phương chí tỉnh Mỹ Tho năm 1902 cho biết : "Ở tỉnh Mỹ Tho, công nghiệp hoàn toàn không có gì, không có xưởng chế tạo máy và tất nhiên không có máy móc tinh xảo". Tại Tiền Giang, bọn chúng chỉ đầu tư vào ngành thu lợi lớn nhất là xay xát thóc gạo, tuy nhiên số lượng ít và công suất lại rất nhỏ. Địa phương chí tỉnh Gò Công năm 1936 cho biết : "Công nghiệp phát triển duy nhất ở trong tỉnh là các nhà máy xay lúa, với 22 nhà máy chạy bằng dầu, bao gồm 3 cái ở tỉnh lỵ và 19 cái ở các làng".
Về giao thông, ngay sau khi chiếm đóng, thực dân Pháp đã có ý thức rất rõ tầm quan trọng của các con kênh đào ở đây. Tháng 5/1877, chính quyền Pháp cho đào kênh Chợ Gạo nối sông Tiền tại rạch Kỳ Hôn với sông Vàm Cỏ Tây.
Do địa hình thường bị cắt xẻ bởi sông rạch nên ở một số tuyến đường liên tỉnh và nội hạt, chính quyền Pháp cho thiết lập các bến phà để đảm bảo việc giao thông liên lạc, như phà Rạch Miễu nối Mỹ Tho với Bến Tre, phà Mỹ Thuận nối Mỹ Tho với Vĩnh Long, phà Chợ Gạo nối Mỹ Tho với Gò Công, phà Mỹ Lợi nối Gò Công với Chợ Lớn và phà Rạch Lá nối Gò Công với Tân An.
Ngoài ra, hệ thông cầu cũng bắt đầu được xây dựng. Năm 1895, chiếc cầu Quay được hoàn thành. Chiếc cầu này đã giúp cho đô thị Mỹ Tho có điều kiện phát triển về mọi mặt, nhất là về kinh tế - thương mại.
Sở dĩ như vậy là do, Tiền Giang là cửa ngõ của Đồng bằng sông Cửu Long, đóng vai trò quan trọng trong việc vận chuyển hàng hóa từ các tỉnh miền Tây Nam Bộ đến Sài Gòn và ngược lại, phục vụ cho chính sách tận thu nông sản để xuất khẩu của Pháp.
Bên cạnh hệ thống đường thủy và đường bộ, giới cầm quyền Pháp ở Nam Kỳ còn thiết lập tuyến đường sắt Sài Gòn - Mỹ Tho. Đây là tuyến đường sắt đầu tiên ở Việt Nam.
Việc thiết lập và phát triển hệ thống giao thông đường thủy, đường bộ và đường sắt của Pháp ở Tiền Giang, về mặt khách quan có tác dụng mở rộng lưu thông nội địa. Chỉ riêng năm 1912, người Pháp đã thu được 573.035 francs từ tuyến đường sắt Sài Gòn - Mỹ Tho.
Về thương mại, Pháp đã sử dụng giới tư sản mại bản Hoa kiều, vì họ có vốn lớn, đủ sức mua hàng hóa của Pháp để bán lại ở Việt Nam, đồng thời thu mua lúa gạo của Nam Kỳ bán cho thực dân Pháp để đáp ứng cho yêu cầu xuất khẩu nông sản của tư bản Pháp. Sự cấu kết của tư bản Pháp và tư bản Hoa kiều nhằm hạn chế sự phát triển của giới thương gia người Việt.
Thực dân Pháp còn đặt ra những khoản sưu thuế hết sức nặng nề để tận thu, tận vét tiền của của nhân dân. So với thời nhà Nguyễn, các thứ thuế cũ trong thời kỳ này đều tăng vọt, bên cạnh đó rất nhiều thứ thuế mới đặt ra, như: Thuế thân, thuế muối, thuế rượu và thuế thuốc phiện.
Về giáo dục, ở Mỹ Tho, năm 1879, chính quyền thực dân Pháp thành lập trường Collège de Mytho giảng dạy chương trình trung học đệ nhất cấp [tương đương cấp Trung học cơ sở hiện nay] cho cả xứ Nam Kỳ, 1 trường tiểu học đặt tại tỉnh lỵ và 15 trường sơ học ở 15 tổng. Ở Gò Công, chỉ có 1 trường tiểu học đặt tại tỉnh lỵ và 4 trường sơ học ở 4 tổng. Tuyệt đại đa số nhân dân đều bị mù chữ. Pháp một mặt duy trì những tập quán lạc hậu, lỗi thời, mê tín dị đoan, một mặt tuyên truyền, phổ biến lối sống ăn chơi trác táng, trụy lạc [sòng bạc, tiệm hút, tiệm rượu,...] nhằm tạo tâm lý tự ti, vong bản và thủ tiêu ý chí đấu tranh của nhân dân.
Sự áp bức, bóc lột đã đưa đến sự bần cùng hóa không thể tránh khỏi của nhân dân lao động và kèm theo dó là sự phân hóa xã hội diễn ra ngày càng sâu sắc.
Một bộ phận nông dân không còn đất sống phải rời bỏ nông thôn vào thành thị làm đủ mọi nghề kiếm sống, hoặc phải tha phương cầu thực.
Được thực dân Pháp nâng đỡ, ưu thế kinh tế và chính trị của giai cấp địa chủ không ngừng được tăng lên. Ở tỉnh Mỹ Tho, giai cấp địa chủ chỉ chiếm 1,2% dân số, nhưng sở hữu đến 75% diện tích ruộng đất canh tác của toàn tỉnh. Ở tỉnh Gò Công, giai cấp địa chủ chỉ chiếm 0,3% dân số, nhưng sở hữu đến 50% diện tích ruộng đất canh tác của toàn tỉnh.
Đội ngũ tư sản dân tộc ở Tiền Giang được hình thành vào đầu thế kỉ XX với số lượng và tiềm lực kinh tế, tài chính rất nhỏ bé, chủ yếu làm dịch vụ và thương nghiệp, có một ít mở xưởng sản xuất tiểu thủ công nghiệp.
Do bản chất giai cấp, giới tư sản người Việt bắt tay với tư sản Pháp ra sức bóc lột công nhân để làm giàu. Tuy nhiên, họ cũng bị tư sản Pháp cạnh tranh, chèn ép và kiềm hãm. Do đó, trong chừng mực nhất định, giai cấp này, trừ bọn mại bản, vẫn có tinh thần dân tộc và tham gia đấu tranh chống thực dân Pháp khi có điều kiện.
Tầng lớp tiểu tư sản ở Tiền Giang bao gồm: Tiểu thương, tiểu chủ, viên chức, trí thức, học sinh,... Tuy thu nhập có phần ổn định hơn công nhân, nông dân và dân nghèo thành thị, nhưng do giá cả ngày càng tăng, nên đời sống của họ cũng rất eo hẹp, vất vả và bấp bênh. Vốn có lòng yêu nước, căm thù thực dân xâm lược và có điều kiện tiếp thu những trào lưu tư tưởng mới, tầng lớp này là lực lượng rất tích cực trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc.
Do sự hình thành của một số xưởng sản xuất nên đội ngũ công nhân ở Tiền Giang đã ra đời, nhưng với số lượng ít ỏi và mức độ tập trung còn thấp. Song, vốn xuất thân từ người nông dân bị bần cùng hóa phải ra thành thị bán sức lao động để kiếm sống và bị thực dân, tư sản, phong kiến bóc lột thậm tệ, lại có tinh thần yêu nước sâu sắc nên giai cấp công nhân, khi được giác ngộ chủ nghĩa Mác - Lênin, trở thành lực lượng chính, đảm nhận vai trò lãnh đạo cuộc cách mạng dân tộc dân chủ.
Như vậy, sự thống trị của thực dân Pháp đã tạo ra những biến đổi về kinh tế và xã hội ở Tiền Giang. Sự áp bức tàn bạo về chính trị, bóc lột nặng nề về kinh tế và nô dịch về văn hóa đã tạo nên sự căm phẫn tột độ của các tầng lớp nhân dân, nhất là của quần chúng lao khổ. Mâu thuẫn giữa dân tộc ta với thực dân Pháp và mâu thuẫn giữa nông dân với giai cấp địa chủ phong kiến ngày càng trở nên gay gắt. Đó là nguyên nhân chính khiến cho các cuộc đấu tranh của nhân dân Tiền Giang liên tiếp bùng nổ và phát triển ngày càng mạnh mẽ.
2. Phong trào cách mạng ở Tiền Giang trước ngày thành lập Đảng
Đầu năm 1927, một số thanh niên yêu nước ở Tiền Giang được Kỳ bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Nam Kỳ cử sang Quảng Châu [Trung Quốc] dự lớp huấn luyện cách mạng do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc mở. Sau khi hoàn thành khóa học, số thanh niên này được kết nạp vào Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và được phân công về nước nhằm vận động, xây dựng cơ sở và phát triển phong trào cách mạng ở địa phương. Trên cơ sở đó, theo quyết định của Kỳ bộ, vào cuối năm 1927, Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tỉnh Mỹ Tho do Trần Ngọc Giải làm Bí thư, và Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tỉnh Gò Công, do Nguyễn Văn Côn làm Bí thư, lần lượt được ra đời.
Chỉ sau một thời gian ngắn, cơ sở của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên phát triển rộng rãi ra nhiều huyện và nhiều xã trong tỉnh. Ngoài việc thành lập các chi bộ bí mật, các cán bộ hội viên của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên trong tỉnh còn tổ chức các Hội quần chúng hoạt động công khai, hợp pháp để tập hợp lực lượng quần chúng, như hội đá banh, hội đọc sách báo, hội trợ táng, hội vần công cấy,... Trong thời gian này, nhiều sách báo cách mạng, như báo Thanh niên, tác phẩm Đường Kách mệnh,... cũng được bí mật truyền bá đến Tiền Giang. Nhờ đó, phong trào đấu tranh của nhân dân Tiền Giang đã chuyển sang khuynh hướng cách mạng vô sản và phát triển ngày càng mạnh mẽ.
Năm 1927, thực hiện chủ trương của Tỉnh bộ, Chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên xã Vĩnh Kim thành lập gánh cải lương "Đồng Nữ ban", nhằm lợi dụng sân khâu để tuyên truyền chủ nghĩa yêu nước và tập hợp thanh niên, đào tạo cán bộ cho cách mạng. Gánh hát hoạt động rất sôi nổi, được quần chúng nhân dân khắp nơi hoan nghênh nhiệt liệt. Đến năm 1929, do sự phá hoại và khủng bố của chính quyền thực dân, gánh cải lương phải giải tán. Mặc dù vậy, gánh "Đồng Nữ ban" đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Phần lớn các diễn viên sau này đều trở thành đảng viên cộng sản.
Năm 1928, thực hiện chủ trương "Vô sản hóa" của Tổng bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Tỉnh bộ đã phân công cán bộ, hội viên xâm nhập vào các nhà máy, hãng xưởng và vùng nông thôn để phát động phong trào đấu tranh của quần chúng. Từ đó, các cuộc đấu tranh đòi các quyền dân sinh, dân chủ như chống bắt đi sưu dịch, bỏ thuế thân, giảm các thứ thuế khác,... được đẩy mạnh khắp nơi trong tỉnh. Đồng bào người Hoa cũng dấy lên phong trào đấu tranh đòi nhà cầm quyền Quốc dân Đảng ở Trung Quốc trả tự do những chiến sĩ Việt Nam đã tham gia cuộc khởi nghĩa Quảng Châu năm 1927.
Năm 1929, Tỉnh bộ Tiền Giang xuất bản báo Lao Nông để chỉ đạo và phản ánh tình hình đấu tranh cách mạng ở địa phương. Trong năm này, phong trào đấu tranh của quần chúng tiếp tục dâng cao trên địa bàn toàn tỉnh, khiến chính quyền địch đối phó vô cùng vất vả.
Dưới sự lãnh đạo của Tổng bộ, Kỳ bộ và sự chỉ đạo của Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, phong trào đấu tranh của nhân dân Tiền Giang trong những năm 1927 - 1929 đã có những bước phát triển mới, đi vào chiều sâu và lan rộng từ thành thị đến nông thôn.
3. Sự thành lập tỉnh bộ Mỹ Tho và tỉnh bộ Gò Công
Sau khi Đông Dương Cộng sản Đảng ra đời ở Bắc Kỳ [6/1929], những hội viên tiên tiến của Kỳ bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Nam Kỳ đã tổ chức hội nghị thành lập An Nam Cộng sản Đảng. Sau hội nghị, các đại biểu Tiền Giang trở về địa phương tiến hành kết nạp đảng viên và xây dựng cơ sở Đảng. Giữa tháng 8/1929, Tỉnh ủy An Nam Cộng sản Đảng tỉnh Mỹ Tho được thành lập do Nguyễn Ngọc Ba làm Bí thư. Trong thời gian này, Chi bộ An Nam Cộng sản Đảng ở Gò Công cũng được ra đời do Nguyễn Văn Côn làm Bí thư. Sau đó, các Chi bộ An Nam Cộng sản đảng lần lượt xuất hiện ở khắp nơi trong tỉnh.
Bên cạnh đó, đầu tháng 12/1929, đại diện của Đông Dương Cộng sản Đảng là Ngô Gia Tự đến Vĩnh Kim [Châu Thành] và xây dựng ở đây chi bộ đầu tiên của tổ chức Đảng, rồi nhanh chóng phát triển rộng ra các xã lân cận.
Sự ra đời của các Chi bộ An Nam Cộng sản Đảng và Đông Dương Cộng sản Đảng đã thúc đẩy phong trào cách mạng của nhân dân Tiền Giang phát triển mạnh mẽ, tiêu biểu là các cuộc đấu tranh diễn ra rất quyết liệt trong tháng 01/1930.
Tuy nhiên, sự tồn tại của hai hệ thống tổ chức Đảng trong một địa phương đã dẫn đến sự không thống nhất trong tư tưởng và hành động. Vì thế, phong trào cách mạng ở Tiền Giang đòi hỏi phải có một hệ thống tổ chức Đảng Cộng sản duy nhất. Đó cũng là yêu cầu cấp bách của phong trào cách mạng cả nước.
Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập [đầu năm 1930], Ban lâm thời cấp ủy Nam Kỳ đã cử cán bộ về Tiền Giang tiến hành thống nhất các cơ sở Đảng ở đây. Từ tháng 02 đến tháng 4/1930, các Chi bộ cộng sản ở Tiền Giang được thống nhất và xây dựng thêm ở nhiều nơi. Đến cuối tháng 4/1930, Tỉnh ủy lâm thời Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập do Nguyễn Thiệu làm Bí thư.
Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam tỉnh Tiền Giang ra đời là một bước ngoặt lớn trong sự nghiệp cách mạng của nhân dân tỉnh nhà. Từ đây, nhân dân Tiền Giang có một Đảng bộ duy nhất của giai cấp công nhân lãnh đạo theo đường lối, chủ trương của Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam. Đó là nhân tố quyết định dẫn đến mọi thắng lợi của nhân dân Tiền Giang trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và trong sự nghiệp xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
II. CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945 Ở TỈNH MỸ THO VÀ TỈNH GÒ CÔNG
1. Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ năm 1940 ở Tiền Giang
Sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ [9/1939], thực dân Pháp ở Đông Dương đã cấu kết với phát xít Nhật tăng cường áp bức, bóc lột và đàn áp phong trào cách mạng của nhân dân ta. Trước tình hình đó, Hội nghị lần thứ 6 [11/1939] của Ban Chấp hành Trung ương Đảng xác định vấn đề giải phóng dân tộc là nhiệm vụ hàng đầu của cách mạng Đông Dương.
Lĩnh hội chủ trương mới của trung ương, từ tháng 3/1940, Xứ ủy Nam Kỳ đã phổ biến đề cương khởi nghĩa vũ trang đến các địa phương ở Nam Kỳ. Sau đó, Xứ ủy Nam Kỳ đã triệu tập liên tiếp hai hội nghị vào tháng 7 và tháng 9 năm 1940, nhằm đề ra quyết định khởi nghĩa cũng như mọi công tác chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa sắp tới.
Tiếp thu nghị quyết của Xứ ủy, Tỉnh Đảng bộ Tiền Giang đã tổ chức ba hội nghị vào đầu các tháng 8, 10 và 11 năm 1940 tại xã Thạnh Phú, huyện Châu Thành nhằm thống nhất ý chí và hành động cũng như bàn những việc cụ thể cho cuộc khởi nghĩa ở tỉnh nhà. Công tác chuẩn bị được xúc tiến ráo riết. Khu rừng Ba U thuộc hai xã Long Định và Tam Hiệp [huyện Châu Thành] được chọn làm căn cứ của cuộc khởi nghĩa. Các đội du kích ở xã, huyện và đội tự vệ vũ trang ở các hãng, xưởng lần lượt được thành lập. Phong trào mua sắm vũ khí, rèn gươm đao, luyện tập võ nghệ, quân sự, tích trữ lương thực diễn ra sôi nổi ở khắp nơi. Ủy ban khởi nghĩa, bao gồm các ban Tham mưu, Tác chiến, Binh vận, Hậu cần, Cứu thương được ra đời.
20 giờ ngày 22/11/1940, lệnh khởi nghĩa của Xứ ủy được truyền đạt xuống Tỉnh ủy. Nhưng, kế hoạch khởi nghĩa ở Sài Gòn bị lộ. Ở Tiền Giang, địch tăng cường việc bố phòng. Tuy vậy, cuộc khởi nghĩa vẫn nổ ra đúng giờ quy định [0 giờ ngày 23/11/1940] với trận mở đầu là cuộc tấn công vào đồn Thạnh Phú [huyện Châu Thành] của du kích và nhân dân sở tại. Ngay sau đó, nghĩa quân ở các xã thuộc huyện Châu Thành đã đồng loạt đánh chiếm các đồn Tam Hiệp, cầu đúc Long Định và trụ sở xã Tân Lý Tây, khiến bọn địch phải bỏ các đồn lẻ, rút quân về tỉnh lỵ và các thị trấn để cố thủ.
Từ Châu Thành, cuộc khởi nghĩa lan rộng ra khắp nơi trong tỉnh với khí thế dâng cao chưa từng thấy. Quần chúng cách mạng nô nức nổi dậy giành chính quyền. Tính chung, ta đã làm chủ được khoảng 60 xã, chiếm hơn một nửa tổng số xã trên địa bàn toàn tỉnh.
Cũng ngay trong ngày 23/11/1940, từ trong không khí sục sôi của cuộc khởi nghĩa, chính quyền cách mạng tỉnh đã được ra đời. Trụ sở Ủy ban cách mạng tỉnh đặt tại đình Long Hưng [huyện Châu Thành]. Tại đây, lần đầu tiên trong lịch sử, lá Cờ đỏ sao vàng năm cánh đã được xuất hiện, có tác dụng to lớn trong việc cổ vũ, động viên quần chúng xông lên quyết chiến với thực dân Pháp. Tiếp theo, chính quyền cách mạng lần lượt được thành lập ở nhiều xã trong tỉnh. Tại những nơi đó, chính quyền cách mạng tiến hành trấn áp bọn phản động và thực thi nhiều biện pháp nhằm đem lại các quyền tự do, dân chủ và dân sinh cho nhân dân.
Trước sự tiến công mạnh mẽ của quần chúng, thực dân Pháp đã cho thay tên Chủ tỉnh và huy động lực lượng hùng hậu dìm cuộc khởi nghĩa trong bể máu. Tuy tạm thời bị thất bại nhưng cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ ở Tiền Giang đã thể hiện ý chí tiến công cách mạng quyết liệt của quần chúng công - nông, mở ra cao trào giải phóng dân tộc của đất nước và để lại những bài học quý báu về việc sử dụng bạo lực cách mạng trong công cuộc đấu tranh giành lại nền độc lập, tự do cho Tổ quốc.
2. Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 tại Tiền Giang
Mặc dù bị địch điên cuồng đánh phá, nhưng phong trào cách mạng ở Tiền Giang vẫn được giữ vững. Đến cuối năm 1943, các đoàn thể cứu quốc thuộc Mặt trận Việt Minh, như Nông dân cứu quốc, Công nhân cứu quốc, Phụ lão cứu quốc, Nhi đồng cứu quốc,... được thành lập và phát triển rộng khắp ở trong tỉnh. Một số tổ chức quần chúng, như Hội Khuyến học, Hội Truyền bá Quốc ngữ,... cũng lần lượt được ra đời. Phong trào đấu tranh của quần chúng đòi các quyền dân sinh, dân chủ ngày càng trở nên sôi nổi.
Sau ngày phát xít Nhật đảo chính thực dán Pháp [9/3/1945], phong trào cách mạng ở Tiền Giang tiếp tục dâng cao. Tháng 5/1945, Tỉnh ủy Mỹ Tho và Tỉnh ủy lâm thời Gò Công được tái lập. Hệ thống cơ sở Đảng đã được củng cố và phát triển mạnh ở khắp các địa phương. Mặt trận Việt Minh tỉnh đẩy mạnh công tác tuyên truyền, bồi dưỡng chính trị, huấn luyện quân sự cho quần chúng, lực lượng du kích và Thanh niên Tiền phong, ở vùng nông thôn, chính quyền địch rệu rã, tê liệt, đặc biệt tại một số nơi, chính quyền cách mạng đã được thành lập. Đến đầu tháng 8/1945, ở Tiền Giang, điều kiện khởi nghĩa đã chín muồi, tình thế cách mạng trực tiếp đã xuất hiện. Tất cả đã chuẩn bị sẵn sàng.
Giữa lúc đó, ngày 14/8/1945, phát xít Nhật đầu hàng lực lượng Đồng minh vô điều kiện. Quân Nhật và bọn tay sai ở Mỹ Tho và Gò Công hoang mang, mất hết tinh thần. Các đảng phái thân Nhật ngừng hoạt động. Trước tình hình đó, ngày 17/8/1945, hội nghị của Tỉnh ủy Mỹ Tho được triệu tập. Hội nghị quyết định phát động cuộc khởi nghĩa trong toàn tỉnh. Còn Tỉnh ủy Gò Công thành lập Ủy ban Dân tộc Giải phóng lâm thời để đẩy mạnh việc tổ chức lực lượng cách mạng nhằm tiến lên khởi nghĩa giành chính quyền khi thời cơ đến.
Ngày 18/8/1945, vào lúc 4 giờ sáng, học viên Trường Quân chính tỉnh được biên chế thành ba trung đội tiến vào thị xã Mỹ Tho, phối hợp với lực lượng chính trị của quần chúng, nhanh chóng đánh chiếm các cơ quan trọng yếu của địch như tòa Bố, tòa Án, kho bạc, trại lính mã tà, bót cảnh sát, bót mật thám,... Toàn bộ khu vực tỉnh lỵ rợp đỏ màu cờ. Hàng nghìn quần chúng đã đổ ra đường tổ chức các cuộc biểu tình tuần hành thị uy. Trong các ngày tiếp theo, những cuộc mít tinh biểu dương lực lượng đã được tổ chức với sự tham gia của đông đảo quần chúng. Lực lượng thanh niên vũ trang được bố trí canh gác suốt ngày đêm để giữ gìn an ninh trật tự.
Cuộc khởi nghĩa ở thị xã Mỹ Tho giành được thắng lợi đã có tác động dây chuyền đến các địa phương ở trong tỉnh. Quần chúng ở các huyện lần lượt khởi nghĩa và đều giành được thắng lợi: Huyện Châu Thành [22/8], huyện Cai Lậy và huyện Chợ Gạo [23/8], huyện Cái Bè [24/8]. Trên cơ sở đó, tối ngày 24/8, Ủy ban nhân dân tỉnh Mỹ Tho được thành lập và sáng sớm hôm sau ra mắt đồng bào tại sân vận động tỉnh.
Ở Gò Công, ngày 23/8/1945, trước sự phát triển mạnh mẽ của phong trào cách mạng, viên Tỉnh trưởng ngụy quyền chấp nhận bàn giao chính quyền cho Ủy ban Dân tộc giải phóng lâm thời tỉnh Gò Công. Ngay sau đó, cờ Nhật và cờ của chính quyền bù nhìn bị hạ xuống; đồng thời cờ đỏ sao vàng được trang trọng kéo lên ở dinh Tỉnh trưởng ngụy và xuất hiện ở nhiều nơi tại thị xã. Sáng ngày 24/8, hàng chục nghìn quần chúng tập hợp tại tỉnh lỵ dự cuộc mít tinh biểu dương lực lượng và chứng kiến sự ra đời của Ủy ban nhân dân tỉnh Gò Công. Tiếp theo, quần chúng tỏa về các địa phương giải tán các ban hội tề và thành lập chính quyền cách mạng ở những nơi đó. Ngày 2/9/1945, Tỉnh ủy, Ủy ban nhân dân, Mặt trận Việt Minh tỉnh Mỹ Tho và tỉnh Gò Công đã tổ chức hai cuộc đại lễ ở thị xã Mỹ Tho và thị xã Gò Công để chào mừng ngày độc lập của đất nước.
Cuộc khởi nghĩa tháng 8/1945 ở Tiền Giang giành được thắng lợi rực rỡ là do các nguyên nhân sau đây:
- Nhân dân Tiền Giang có lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần đấu tranh anh dũng, quyết tâm chống đế quốc, phong kiến, giành lại nền độc lập cho đất nước, quê hương và quyền làm chủ thật sự cho bản thân mình.
- Đảng bộ Tiền Giang đã vận dụng sáng tạo đường lối, chủ trương của Trung ương Đảng và Xứ ủy Nam Kỳ vào điều kiện cụ thể của địa phương, nhằm lãnh đạo nhân dân vùng lên giành thắng lợi cho cách mạng.
- Hoàn cảnh khách quan thuận lợi: Nhật đầu hàng Đồng minh; quân Nhật và chính quyền tay sai Nhật ở Mỹ Tho và Gò Công hoang mang, dao động.
Thắng lợi của nhân dân Tiền Giang đã góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của toàn dân tộc trong cuộc Cách mạng tháng Tám 1945: Đánh đổ ách thống trị của bọn thực dân, phát xít; lật nhào chế độ quân chủ trên đất nước ta; mở ra kỷ nguyên mới cho dân tộc: Kỷ nguyên độc lập, tự do và đi lên chủ nghĩa xã hội; đồng thời, cổ vũ, động viên các dân tộc thuộc địa đứng lên đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân, giành độc lập, tự do cho dân tộc mình.