Trong nhiều tuần lễ, dân cư tại một số khu vực ngay tại thủ đô Bắc Kinh bị cấm sử dụng thang máy, cấm bật máy điều hòa nhiệt độ và nhiều thành phố ở Trung Quốc chìm trong bóng tối vì mất điện như thời mấy chục năm trước.
Hãng tin Mỹ Bloomberg cuối tháng 9/2021 đưa tin, 17 tỉnh thành của Trung Quốc ở các vùng Đông Nam và miền Bắc liên tục bị mất điện. Tờ SCMP nêu bật quan ngại Trung Quốc lâm vào hỗn loạn do thiếu hụt năng lượng.
| Trung Quốc đang "đau đầu" với bài toán thiếu điện. [Nguồn: AFP] |
Ba nguyên nhân chính
Những năm gần đây, bước vào mùa Đông, một số nhà máy Trung Quốc thường phải tạm cho nhân viên nghỉ việc một vài ngày để tiết kiệm điện. Nhưng chưa khi nào ngay cả dân cư thành phố và các khu nhà ở cũng bị ảnh hưởng.
Bài toán năng lượng của Trung Quốc khó đến nỗi một số thành phố cắt luôn điện đèn đường, đèn giao thông để “tiết kiệm được chút nào hay chút nấy”.
Giáo sư kinh tế Mary Françoise Renard, làm việc tại Đại học Clermont-Ferrand, nêu bật 3 yếu tố dẫn đến hiện tượng thiếu hụt năng lượng tại "công xưởng sản xuất của thế giới":
Thứ nhất, hiện tượng giá than đá và khí đốt tăng lên và điều đó ảnh hưởng đến nhiều quốc gia trên thế giới chứ không chỉ riêng gì Trung Quốc. Giá nguyên liệu tăng cao bởi vì kinh tế thế giới đang phục hồi, các nhà máy lại sản xuất như trước khi xảy ra đại dịch.
Thống kê cho thấy tiêu thụ năng lượng của Trung Quốc hiện tại cao hơn cả so với trước khi có đại dịch. Trung Quốc lệ thuộc nhiều vào than đá.
Thứ hai, Bắc Kinh bắt đầu chú trọng đến yếu tố môi trường, giảm khí thải gây ô nhiễm. Một số báo cáo gần đây chỉ trích một số tỉnh của Trung Quốc không tuân thủ các chuẩn mực về môi trường nên chính quyền trung ương quyết định siết chặt thêm các biện pháp giới hạn thải khí carbon. Điều đó ảnh hưởng đến hoạt động của các nhà máy.
Vì không thể trông chờ vào than đá, nên Trung Quốc phải sử dụng năng lượng ít gây ô nhiễm hơn, ví dụ như chuyển sang dùng khí đốt.
Thứ ba là từ cả năm nay, quan hệ giữa Trung Quốc và Australia căng thẳng. Bắc Kinh ngừng nhập khẩu than đá của Australia, nên đã vội vã quay sang các nhà cung cấp của Indonesia và Mông Cổ… Hệ quả kèm theo là giá khí đốt, hay than đá trên thị trường quốc tế bị đẩy lên cao do luật cung-cầu.
Nói cách khác, nhu cầu tiêu thụ tăng cao trong lúc khả năng cung cấp của các nguồn sản xuất than đá, dầu khí, dưới tác động của dịch Covid-19 từ gần hai năm nay, thì lại bị giới hạn.
Tiến thoái lưỡng nan
Bài toán của Bắc Kinh càng thêm nan giải khi biết rằng từ gần hai năm nay, Trung Quốc và Australia “cơm không lành, canh chẳng ngọt”. Chính quyền của ông Tập Cận Bình đã ra lệnh “cấm nhập khẩu than của Australia”. Trung Quốc để mất một nguồn cung cấp quý giá.
Thêm vào đó, Trung Quốc do phải đối mặt với hiện tượng ô nhiễm không khí bắt buộc phải cam kết giảm thải khí carbon, giới hạn sản xuất than đá, chuyển hướng sang “năng lượng sạch, năng lượng tái tạo”.
Theo báo cáo của Cơ quan tư vấn đầu tư Sinolink Securities, “dự trữ của 6 tập đoàn cung cấp than đá hàng đầu Trung Quốc chỉ đủ để bảo đảm nhu cầu tiêu thụ trong vỏn vẹn 15 ngày cho toàn quốc”.
Tân Duẩn, chuyên gia kinh tế trường King’s College tại London, giải thích: “Hiện tượng thiếu hụt than đá này là hệ quả từ chính sách được áp dụng khoảng 5 năm trở lại đây để giảm bớt mức độ lệ thuộc vào nguồn năng lượng hóa thạch và gây nhiều ô nhiễm này. Bắc Kinh đã lên kế hoạch từng bước đóng cửa một số mỏ than ở khu vực Tây Bắc”.
Mùa Hè vừa qua, chính quyền trung ương khiển trách nhiều địa phương chậm trễ áp dụng các quy định mới của ngành công nghiệp khai thác than đá.
| Bài toán năng lượng của Trung Quốc “căng” đến nỗi một số thành phố cắt luôn điện đèn đường, đèn giao thông để “tiết kiệm được chút nào hay chút nấy”. [Nguồn: Weibo] |
Hãng tin Bloomberg tiết lộ luật mới của Trung Quốc dự trù “bản án tù” nếu như các chuẩn mực về an toàn không được tôn trọng để xảy ra những tai nạn đối với môi trường. Giới phân tích cho rằng rất có thể hiện tượng khan hiếm than đá hiện nay là một hình thức phản kháng từ phía các tập đoàn khai thác mỏ để cưỡng lại các chỉ thị của trung ương.
Chính vì vậy, sau một cuộc họp khẩn cấp trong nội bộ chính phủ, Phó Thủ tướng Trung Quốc Hàn Chính, đặc trách về công nghiệp và năng lượng, hôm 30/9 đã yêu cầu các đập thủy điện, các công ty trong ngành than đá đến điện lực, dầu mỏ … “bảo đảm nguồn cung cấp cho mùa Đông năm nay bằng mọi giá”.
Cùng lúc, Bắc Kinh đã cho một số mỏ từng bị đóng cửa hoạt động trở lại. Trong lúc đang thiếu hụt than để phục vụ cỗ máy sản xuất và bảo đảm nhu cầu cho gần 1,5 tỷ dân, Trung Quốc lại buộc phải tạm đóng cửa nhiều mỏ than sau đợt lũ lụt cuối tuần qua.
Chính quyền Quảng Tây hôm 11/10 thông báo 120.000 dân cư phải sơ tán, 60 mỏ than phải tạm ngừng hoạt động.
Nói cách khác, về mặt năng lượng, thách thức lớn nhất đối với Bắc Kinh là bắt buộc phải giảm thiểu ô nhiễm không khí, nhưng vẫn chưa thoát khỏi vòng luẩn quẩn về mức lệ thuộc vào than đá và đây vẫn là nguồn cung cấp năng lượng chính của "gã khổng lồ" châu Á này.
Năng lượng Mặt Trời, hạt nhân hay khí đốt và kể cả dầu mỏ cũng mới chỉ đủ để bảo đảm 30-40% còn lại nhu cầu trên toàn quốc.
Cái giá đắt phải trả
Điều chắc chắn là việc các nhà máy phải đóng cửa dài ngày bắt đầu đè nặng lên tỷ lệ tăng trưởng của Trung Quốc.
Mary Françoise Renard, làm việc tại Đại học Clermont Ferrand, giải thích: “Còn quá sớm để thẩm định về mức độ thiệt hại. Tuy nhiên, một số nhà máy đã phải đóng cửa, ngừng sản xuất trong một vài ngày. Tôi muốn nói đến trường hợp của một công ty Đài Loan [Trung Quốc] có chi nhánh tại Đại lục, gia công cho Tập đoàn điện thoại Apple của Mỹ. Chúng ta thấy ngay là cả chuỗi sản xuất của thế giới bị ảnh hưởng. Chắc chắn là tăng trưởng của Trung Quốc bị suy giảm đồng thời với trọng lượng quá lớn trong dây chuyển sản xuất, trong chuỗi trị giá gia tăng của toàn cầu, tăng trưởng của thế giới sẽ bị chậm lại”.
Ngân hàng Mỹ Morgan Stanley trong báo cáo đầu tuần trước cho rằng, khả năng sản xuất của ngành công nghiệp xi-măng giảm 29%, của ngành công nghệ nhôm là 7%. Riêng ngân hàng Nhật Bản, Nomura, giảm dự phóng tăng trưởng của Trung Quốc hơn 1 điểm trong quý III và quý IV/2021.
Đối với Bắc Kinh, câu hỏi đặt ra là phải tính sao nếu như hiện tượng nhà máy đóng cửa kéo dài, công nhân không được trả lương? Công luận Trung Quốc liệu có kiên nhẫn trước những đợt mất điện triền miên, các trung tâm thương mại sầm uất mất khách vì phải đóng cửa sớm?
| Ngành năng lượng Trung Quốc lệ thuộc chủ yếu vào nguồn cung than đá. [Nguồn: Bitco News] |
Đài truyền hình Mỹ CNN nói đến hiện tượng khan hiếm năng lượng nghiêm trọng nhất tại Trung Quốc từ một chục năm qua.
Năm 2011, một trận hạn hán dài ngày làm tê liệt các nhà máy thủy điện Trung Quốc, khiến 10 tỉnh trên toàn quốc bị thiếu hụt năng lượng trong đó có tỉnh Quảng Đông, nơi sản xuất đến 10% hàng “Made in China”. Lần này, tác động còn “nghiêm trọng hơn” vào lúc cỗ máy kinh tế Trung Quốc đang hoạt động tốt sau đại dịch Covid-19, nhưng cũng đã bắt đầu có dấu hiệu hụt hơi.
Tổng Cục Thống kê Trung Quốc ghi nhận “đà phục hồi của thế giới còn bấp bênh, tiêu thụ nội địa vẫn trong thế bất cân đối và [Trung Quốc] phải nỗ lực nhiều hơn nữa để phục hồi và bảo đảm phát triển vững vàng”.
Sau cùng, cơn khát năng lượng của “công xưởng thế giới” cho thấy, các doanh nghiệp Âu, Mỹ lao đao nếu như cỗ máy sản xuất của Trung Quốc bị “trật đường ray”.
Trong kịch bản ngược lại, nếu hoạt động quá tốt, Trung Quốc lại hút hết năng lượng của thế giới, tạo ra lạm phát đe dọa tăng trưởng toàn cầu.
Ngành công nghiệp sản xuất khổng lồ của Trung Quốc đang chịu ảnh hưởng ngày một rõ nét của việc thiếu điện. Từ các nhà máy luyện nhôm đến các nhà sản xuất hàng dệt may và chế biến đậu tương, tất cả đang được lệnh hạn chế hoạt động. Trong một số trường hợp, họ phải đóng cửa hoàn toàn.
Yunnan Aluminium, nhà sản xuất kim loại sử dụng trong mọi thứ từ ôtô đến lon nước ngọt, đã cắt giảm sản lượng do áp lực từ Bắc Kinh. Cú sốc cũng đang được cảm nhận trong ngành thực phẩm. Các nhà máy nghiền đậu nành, nơi chế biến chúng thành dầu ăn và thức ăn gia súc, đã bị yêu cầu đóng cửa trong tuần này ở thành phố Thiên Tân.
Nhiều doanh nghiệp, trong đó có nhà cung cấp của Apple, Tesla tại khu vực đông bắc đã phải dừng hoạt động. Các nhà cung cấp của Apple còn đang lo đứt gãy chuỗi cung ứng khi chuẩn bị bước vào mùa sản xuất cao điểm một số mặt hàng như mẫu iPhone mới nhất.
Tại Giang Tô, một tỉnh gần Thượng Hải với nền kinh tế lớn gần bằng Canada, các nhà máy thép đã đóng cửa và một số thành phố tắt đèn đường. Ở Chiết Giang, khoảng 160 công ty sử dụng nhiều năng lượng bao gồm cả các công ty dệt may đã phải đóng cửa. Trong khi ở Liêu Ninh, 14 thành phố đã ra lệnh cắt điện khẩn cấp mà nguyên nhân một phần là do giá than tăng cao.
Các đường dây điện ở Đông Hoản, Quảng Đông, Trung Quốc. Ảnh: NYT
Bloomberg cho hay, gần một nửa địa phương của Trung Quốc đã vượt các mục tiêu tiêu thụ năng lượng do trung ương đặt ra và đang chịu áp lực hạn chế sử dụng điện. Những nơi ảnh hưởng lớn nhất là Giang Tô, Chiết Giang và Quảng Đông - bộ ba tỉnh công nghiệp, chiếm gần một phần ba nền kinh tế Trung Quốc.
Cuộc khủng hoảng năng lượng của Trung Quốc, theo Bloomberg, một phần do nước này tự tạo ra, khi Chủ tịch Tập Cận Bình muốn có một bầu trời trong xanh tại Thế vận hội mùa đông ở Bắc Kinh vào tháng 2/2022. Đó sẽ là minh chứng với cộng đồng quốc tế thấy rằng, ông nghiêm túc trong việc khử cacbon hóa nền kinh tế.
Trong những đợt tăng nhu cầu điện vào mùa đông trước đây ở Trung Quốc, nhiều người đã chuyển sang sử dụng máy phát điện chạy dầu diesel. Nhưng năm nay, do mục tiêu giảm phát thải, chính phủ đã hạn chế hơn nữa việc gia tăng sản lượng ngành điện để đáp ứng nhu cầu, theo Zeng Hao - Chuyên gia trưởng của công ty tư vấn Shanxi Jinzheng Energy.
Theo mục tiêu đề ra của Trung Quốc, việc sử dụng điện phải tăng với tốc độ thấp hơn GDP. Tuy nhiên, trong nửa đầu năm nay, sử dụng điện tăng 16,2%, trong khi GDP tăng 12,7%. Đáng lưu ý, GDP dự kiến sẽ tiếp tục chậm lại trong nửa cuối năm còn nhu cầu điện vào mùa đông thì xu hướng cao hơn.
"Phần lớn là cú sốc nguồn cung do nước này tự tạo ra. Bắc Kinh hiện sẵn sàng hy sinh mức tăng trưởng kinh tế trong năm nay để đổi lấy cải cách cơ cấu trong một số lĩnh vực", Larry Hu - Trưởng bộ phận kinh tế Trung Quốc tại Macquarie Group - đánh giá trên WSJ.
Tuy nhiên, hồi đầu tuần, cơ quan kế hoạch kinh tế của Quảng Đông đã phủ nhận việc mất điện là do đáp ứng các mục tiêu năng lượng, cho rằng thời tiết nóng và công suất phát điện hạn chế đã dẫn đến tình trạng trên.
Ở nhiều vùng khác của Trung Quốc, vấn đề lớn hơn là giá than tăng cao. Giá than nhiệt giao sau tại Trung Quốc đã tăng 29% sáu tháng qua, lên 780 nhân dân tệ, tương đương 120,80 USD một tấn vào ngày 19/9, theo Bộ Thương mại nước này. Giá than liên tục lập kỷ lục do lo ngại về an toàn mỏ và ô nhiễm khiến nguồn cung trong nước hạn chế.
Nhiệt điện than chiếm khoảng 60% lượng điện tiêu thụ của Trung Quốc vào năm ngoái, nhưng do giá vẫn ở mức cao nên nhu cầu sản xuất của các nhà máy điện đã giảm dần. Nước này còn đang duy trì cấm vận các lô hàng từ Australia. Ở nước ngoài, giá khí đốt tự nhiên từ châu Âu đến châu Á cũng đã tăng lên mức cao theo mùa, do thiếu hụt nguồn cung.
Một nhà máy nhiệt điện than ở tỉnh Giang Tô, Trung Quốc. Ảnh: Zuma Press
Mặt khác, do chính phủ giữ giá điện ở mức thấp, đặc biệt là ở các khu dân cư, các hộ gia đình đã tăng sử dụng điện bất chấp. Nhu cầu tăng cao khiến Quảng Đông đã kêu gọi người dân tận dụng ánh sáng tự nhiên và hạn chế sử dụng máy lạnh sau khi cắt điện ở một số nhà máy.
Giá bán điện thấp nhưng giá than leo thang khiến các nhà máy nhiệt điện đối mặt với tình trạng càng đốt nhiều than càng mất tiền. Một số nhà máy đã đóng cửa để bảo trì trong những tuần gần đây, nói rằng điều này là cần thiết vì lý do an toàn.
Lin Boqiang, Chủ nhiệm Viện Nghiên cứu Chính sách Năng lượng Trung Quốc tại Đại học Hạ Môn, cho biết nhiều nhà máy khác chọn cách hoạt động dưới công suất tối đa và rất thận trọng trong việc tăng cường phát điện vì không muốn mất nhiều tiền hơn.
Không rõ cuộc khủng hoảng điện sẽ kéo dài bao lâu. Các chuyên gia ở Trung Quốc dự đoán rằng các quan chức sẽ bù đắp thiếu hụt bằng cách chuyển bớt công suất cung cấp cho các ngành công nghiệp nặng - sử dụng nhiều năng lượng như thép, xi măng và nhôm - cho những lĩnh vực khác. Họ cho rằng điều đó có thể khắc phục được vấn đề.
State Grid, nhà phân phối điện do chính phủ điều hành, cho biết trong một tuyên bố hôm 27/9 rằng, họ sẽ đảm bảo cung cấp điện đáp ứng nhu cầu căn bản cho người dân cũng như phát triển và an toàn của nền kinh tế.
Phiên An [tổng hợp]