Sự khác nhau giữa phong tục tang ma xưa và nay

146TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘINHỮNG ĐIỂM TƯƠNG ĐỒNG VÀ KHÁC BIỆTTRONGPHONG TỤC TANG MA GIỮA NGƯỜI VIỆTGỐC HOAVÀ NGƯỜI VIỆT Ở THÀNH PHỐ HỘI AN,TỈNH QUẢNG NAMVõ Duy NghĩaHọc viện Khoa học Xã hội – Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt NamTóm tắt: Người Việt gốc Hoa (cùng gọi là người Hoa) có mặt ở thành phố Hội An tươngđối sớm và hiện nay đã trở thành một trong những bộ phận quan trọng trong cơ cấuthành phần dân cư nơi đây. Gắn với quá trình hình thành, phát triển của cộng đồng,người Hoa tại Hội An đã tạo dựng, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác nhiều loạihình tín ngưỡng, phong tục độc đáo, đặc sắc, trong đó không thể không nhắc đến phongtục tang lễ. Bài viết tiến hành nghiên cứu so sánh một số điểm tương đồng và khác biệttrong phong tục tang lễ giữa người Việt gốc Hoa (người Hoa) và người Việt ở thành phốHội An, tỉnh Quảng Nam.Từ khóa: Người Hoa; phong tục tang lễ; tín ngưỡng; Hội An, Quảng Nam.Nhận bài ngày 2.9.2018; gửi phản biện, chỉnh sửa, duyệt đăng ngày 20.10.2018Liên hệ tác giả: Võ Duy Nghĩa; Email: . ĐẶT VẤN ĐỀThành phố Hội An là một thành phố nhỏ nằm ở miền Trung Việt Nam, thuộc tỉnhQuảng Nam. Nơi đây xưa kia đã có một thời nổi tiếng với tên gọi Faifoo mà các thươngnhân Nhật Bản, Trung Quốc, Bồ Ðào Nha, Italia... đã biết đến từ thế kỷ XVI, XVII. Hiệnnay ở Hội An, cộng đồng người Hoa có số lượng chỉ đứng sau người Việt. Cùng với quátrình hình thành, phát triển của cộng đồng, người Hoa ở Hội An đã bảo tồn được nhiềuhình thức sinh hoạt, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo đặc sắc, độc đáo, trong đókhông thể không nhắc đến phong tục tang ma. Ở một địa bàn cư trú và sinh sống mới,phong tục tang ma của người Hoa ở Hội An, mặc dù chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Trung Hoa,song đã có nhiều thay đổi và nếu so sánh với phong tục tang ma của người Việt sẽ thấy cómột số điểm tương đồng và khác biệt.TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 26/20181472. NỘI DUNG2.1. Những điểm tương đồng trong phong tục tang ma của người Hoa và ngườiViệt ở Hội Ana) Quan niệm về mục đích, ý nghĩa của tang lễVăn hóa nói chung, phong tục nói riêng của người Việt vốn có sự ảnh hưởng từ rấtsớm của văn hóa, phong tục Trung Hoa. Cho nên, xét ở một khía cạnh nhất định, cácphong tục tập quán của người Việt trong đó có tang ma cũng chịu ảnh hưởng theo xu thếchung này. Người Việt gốc Hoa ở Hội An vì thế khi định cư ở đây giữa họ và người Việtcó nhiều điểm tương đồng về tang ma, trước tiên phải kể đến là quan niệm về mục đích, ýnghĩa của tang ma trong nghi thức vòng đời của hai nhóm cư dân này.Trong quan niệm của nguời Việt và người Việt gốc Hoa, sinh - tử được xác định là haithời khắc quan trọng trong cuộc đời của mỗi con người. Nó là những dấu mốc đánh dấu sựthay đổi, khởi đầu và kết thúc trong chu kỳ vòng đời của một con người. Vì vậy, họ đềuquan niệm rằng, sau khi chết việc đưa người chết về nơi an nghỉ cuối cùng là việc hết sứcthiêng liêng, nó được thể hiện qua nghi lễ đưa tiễn người chết. Đây là giai đoạn cuối củachu trình vòng đời, được kết thúc bằng nghi lễ tang ma khi con người nằm xuống, đồngthời cũng bắt đầu một hành trình mới ở thế giới khác, trong ngôi nhà của tiên tổ. Cho nên,dù ở trong điều kiện nào đi chăng nữa, khi có người thân, hoặc những những người trongcộng đồng chết, nghi thức tang ma đều được họ chú trọng và được cử hành rất trọng thể.Hơn nữa, người Việt và người Hoa ở Hội An đều coi cái chết đơn giản chỉ là sự chấmdứt của cơ thể sống, còn linh hồn của con người thì trường tồn mãi, gắn bó với một thế giớikhác, thế giới dành riêng cho chính họ và có mối quan hệ với cuộc sống, thế giới của ngườiở lại. Chính vì vậy, nhiệm vụ của người sống là phải tiến hành các nghi lễ, chuẩn bị mọithứ để người chết được sống cuộc sống tốt đẹp hơn ở thế giới bên kia. Khi một ngườichuẩn bị lâm chung, mọi thứ chuẩn bị từ nghi thức cho đến các lễ vật, kể cả lễ vật chôntheo, lễ vật cúng tế đều phải chu tất. Điều này là để giúp người chết đến với thế giới bênkia được nhanh nhất, cuộc sống trong thế giới bên kia của người chết được tốt đẹp, thuậnlợi nhất. Nghi thức tang mà này do đó mà nhanh chóng trở thành một bộ phận trong đờisống tinh thần của hai cộng đồng đối với người đã khuất.Bên cạnh đó, với đặc điểm văn hóa trọng tình, người Việt và người Hoa coi vấn đềtình cảm là tiêu chí để đánh giá con người, là cơ sở để ràng buộc giữa các thành viên tronggia đình, các thành viên trong một cộng động. Khi một thành viên trong gia đình hay cộngđồng mất đi, những thành viên khác quan niệm là phải tổ chức nghi lễ tang ma thật trọngthể để thể hiện tình cảm, sự tôn kính của họ đối với người đã mất. Đồng thời, tang lễ tổ148TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘIchức quy mô, đúng trình tự còn là một trong những yếu tố để những thành viên trong cộngđồng cầu mong người đã chết khi sang thế giới bên kia vẫn thường xuyên giữa liên hệ vớihọ. Người sống mong muốn rằng, linh hồn của người chết sẽ phù hộ cho người sống làmăn may mắn, thuận lợi, có sức khỏe, thành đạt...b) Một số nghi lễ tiến hành tang maQuá trình diễn ra tang ma của người Việt và người Hoa là một chuỗi các nghi lễ liêntiếp nhau. Các nghi lễ này ít nhiều phụ thuộc vào quan niệm của mỗi nhóm cư dân nhưngvề cơ bản có những điểm tương đồng căn bản. Lúc đầu, khi xác định người thân của mìnhsắp qua đời, những thành viên trong gia đình, cộng đồng của hai nhóm người có tráchnhiệm tắm rửa cho người chuẩn bị qua đời. Dù tên gọi của các nghi lễ của hai nhóm cư dânkhác nhau, nhưng về cơ bản trong nghi thức này cả hai nhóm cư dân đều tiến hành theonguyên tắc người sắp qua đời giới tính nào thì người tắm rửa cũng vậy, và thông thườngngười thực hiện nghi lễ sẽ là những người thân cận nhất với người chết khi còn sống.Người Việt và người Hoa ở Hội An luôn coi trọng việc kiểm tra thật kỹ xem người chết đãthực sự mất chưa để tránh trường hợp sai sót xảy ra. Khi xác định người thân chắc chắnqua đời, những thành viên trong gia đình, cộng đồng phải tiến hành canh xác chết cẩn thậnđể tránh một số trường hợp theo phong tục kiêng kỵ xảy ra, đồng thời chuẩn bị các côngviệc khác cho việc khâm liệm.Đối với các thành viên trong gia đình, hoặc thành viên của cộng đồng phải có tráchnhiệm thông báo với các thành viên khác trong gia đình, dòng tộc, với cộng đồng để họđược biết để đến viếng người đã khuất, giúp cho việc chuẩn bị đám tang người chết đượcchu toàn. Khi được thông báo, những người thân trong gia đình phải tập trung đầy đủ ở nhàngười đã khuất để tiến hành nghi thức tang ma, để tưởng nhớ người đã khuất. Với ngườichết, khi tiến hành khâm liệm phải chọn giờ tốt, phải có mặt đông đảo những người thântrong gia đình trừ những người đi xa chưa về kịp.Khi đã khâm liệm, những thành viên trong gia đình đều tiến hành nghi thức phát tangvà cáo phó, tiến hành việc cúng tế đối với người chết tại gia đình thông qua việc đặt áoquan ở gian chính điện của ngôi nhà. Các công việc khác từ việc đưa tang, chọn huyệt, hạhuyết, để tang sau khi người thân đã khuất đối với cả hai nhóm cộng đồng đều có mụcđích, ý nghĩa về cơ bản giống nhau. Cả hai nhóm cư dân đều tiến hành các nghi lễ này mộtcách thận trọng, bài bản nhằm tiến tới đảm bảo cho người chết được đưa về với thế giớibên kia với những nghi thức trọng thể, trọn vẹn nhất để họ có cuộc sống ở bên kia đượcthuận lợi, cũng đời thời thể hiện sự thành kính của các thành viên trong gia đình, trongcộng đồng đối với người đã khuất.TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 26/2018149c) Một số kiêng kỵ trong phong tục tang maTrước tiên, việc chăm sóc người chết đều được xác định là rất quan trọng và có ýnghĩa thiêng liêng. Do đó, khi người chết dù đã được khâm liệm hay chưa thì những thànhviên trong gia đình, gia tộc, cộng đồng đều phải canh người chết. Khi canh, họ phải kiêngkỵ và để ý không cho con mèo đi ngang qua người chết vì họ đều sợ rằng người chết sẽ bịdựng dậy. Mặt khác, trước khi tiến hành việc khâm liệm, họ đều chú trọng việc xem giờ(giờ khâm liệm, giờ đưa tang, giờ hạ huyệt). Bởi theo quan niệm của họ, việc lựa chọn giờsẽ đảm bảo cho người chết đến với thế giới bên kia được thuận lợi nhất. Khi coi giờ, họđều tránh những giờ trùng với tuổi của người chết, với tuổi của con trai cả hay đích tôntrong gia đình. Giờ đưa tang cần tránh ngày sinh, tránh các ngày không tốt, tránh nhữngngày kỵ húy về tuổi tác…Hơn nữa, để người chết an nghỉ ở thế giới bên kia được an lành, thuận lợi, người Việtvà người Hoa đều quan niệm là phải chọn cho người chết một nơi an nghỉ thật tốt. Vì vậy,việc chọn địa điểm cất huyệt, xây mồ phải được tiến hành kỹ lưỡng. Việc chọn huyệt phảituân theo một số thuật về phong thủy, về hướng sinh và hướng tử. Hầu như cả hai đều rấtkỵ việc huyệt người chết quay theo hướng Tây Nam. Mặt khác, vị trí của huyệt khôngđược đặt gối đầu với các mồ đã được chôn trước đó, đồng thời cần phải tìm hiểu kỹ xemđất ở đó đã từng chôn cất ai chưa, vì đây được coi là điều kỵ nhất trong chọn huyệt chongười đã khuất.Ngoài ra, trong tang lễ và sau tang lễ, dù mang tính hiển nhiên nhưng cả người Việt vàngười Hoa ở Hội An đều kỵ con cháu tiến hành các sinh hoạt mang tính vui chơi, giải trí.Không khí gia đình, dòng họ lúc nào cũng phải thể hiện sự buồn bã của tang ma để thể hiệnlòng thành kính với người đã khuất. Hơn nữa, con cháu trực tiếp của người đã khuất kể từngày mất đến khi mãn hạn tang không được tiến hành hôn nhân, nhất là đối với con trai.Hiện nay quan niệm đã cởi mở hơn, nhưng về cơ bản vẫn giữ thời gian là hai năm sau khingười đã khuất, đặc biệt với cha mẹ, thì con cái mới lập gia đình. Một số kiêng kỵ trướcđây tồn tại nhưng hiện nay cũng đã được bỏ đi, ví như việc cấm con dâu hoặc con đẻ mangthai trong thời kỳ chưa mãn tang cha mẹ (vì họ quan niệm như vậy là bất hiếu với bậc sinhthành)...2.2. Những điểm khác biệt trong phong tục tang ma của người Hoa và ngườiViệt ở Hội Ana) Khác biệt trong quan niệm về ý nghĩa của tang maĐối với người Việt, giữa người sống và người đã khuất có một mối liên hệ chặt chẽ ởnhiều phương diện. Theo đó, người Việt quan niệm khi người đã khuất về với thế giới bên150TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘIkia sẽ tiếp tục giữ liên hệ với người thân của họ thông qua việc phù trợ cho người sống cóđược cuộc sống tốt đẹp, may mắn, thuận lợi nhất. Vì vậy, người Việt coi nghi thức tang malà một phần quan trọng để thể hiện sự tôn kính đối với người đã khuất, coi đó là nghi thứccuối cùng để người chết sang với thế giới bên kia an lạc. Người Việt cho rằng phải cất đặtngôi mộ cho người chết thật đẹp, thật chu đáo. Theo đó, những thành viên trong gia đìnhcó thể sẽ nhận được phù trợ từ người đã khuất. Quan niệm này khiến cho đám tang củangười Việt ở Hội An được diễn ra công phu, quy mô to nhỏ còn tùy thuộc vào một số yếutố khác.Còn đối với người Hoa ở Hội An, mặc dù họ cũng có cùng quan điểm như người Việt,nhưng quan niệm việc phù hộ của người chết đối với người sống có điểm khác biệt. NgườiHoa cho rằng, việc họ nhận được cuộc sống an lành, may mắn, sức khỏe, làm ăn thuận lợitrong thực tại là do phúc âm của người đã khuất. Họ cho rằng, khi sống, người đã khuất doăn ở có đạo đức cho nên khi chết, hồng phúc của những người nó sẽ mang đến những víamay cho người thân, giúp cho người thân của họ suôn sẻ, thuận lợi trong mọi công việc.Người Hoa không coi việc tiến hành các nghi thức tang lễ trọng thể, xây dựng cho ngườiđã khuất ngôi mộ có quy mô là cách thức để nhận được sự phù hộ từ người đã khuất.Chính vì sự khác biệt này, cho nên đám tang của người Hoa dù đầy đủ các nghi thức theotruyền thống của cộng đồng nhưng diễn ra với quy mô nhỏ, không thực sự cầu kỳ về hìnhthức bên ngoài.Nhìn chung, dù cả hai nhóm cộng đồng cư dân Việt và cư dân người Hoa ở Hội Anđều nhìn nhận dưới một góc độ chung nhất về cuộc sống, ý nghĩa, mục đích của việc đưatang đối với người chết. Nhưng giữa hai nhóm cư dân lại có sự khác biệt cơ bản về sự nhìnnhận trong cách thức, con đường mà họ có thể nhận được sự phù hộ của người chết. Sựkhác biệt này tiếp tục tạo nên một số khác biệt cơ bản khác về nghi thức tang ma của ngườiViệt và người Hoa.b) Khác biệt trong thực hành một số nghi lễ, nghi thứcVề cơ bản, nghi thức tang ma của hai nhóm cư dân đều gồm ba phần cơ bản là khingười chết đến trước khi phát tang, từ khi phát tang đến trước khi đưa tang, khi đưa tangcho đến khi lập bài vị cho người đã khuất và việc thờ tự sau nghi thức tang ma. Tuy làthống nhất về các bước như vậy, song trong nội dung của từng phần, có một số điểm màchỉ có trong tang ma của người Hoa mà không có trong tang ma của người Việt hoặc chỉ cóở người Việt mà không có ở người Hoa.Thứ nhấtlà lễ chiêu hồn: Chiêu hồn là một nghi thức quan trọng trong phong tục machay của người Hoa, nó bắt nguồn từ thời xa xưa. Thời cổ đại người ta vẫn thường gọi lễchiêu hồn là “phục”, có nghĩa là hô gọi hồn phách của người chết quay lại thể xác, để hyTẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 26/2018151vọng đạt được sự phục sinh. Kỳ thực nhiều người biết rõ rằng, mặc dù tổ chức lễ chiêu hồnnhưng hồn phách không thể trở lại và người chết không còn hy vọng sống lại. Song để bàytỏ tình cảm, nghĩa vụ đối với người đã khuất nên nghi thức này mới được tổ chức longtrọng. Sau khi người thân tắt thở, người nhà sẽ khóc thương đau đớn, khi khoảng thời giannày kết thúc người ta bắt đầu tiến hành lễ chiêu hồn. Trong nghi thức tang lễ, chỉ có nghithức khóc thương là diễn ra trước lễ chiêu hồn, còn tất cả mọi nghi thức khác đều phải tiếnhành sau khi lễ chiêu hồn kết thúc. Số lượng người tham gia lễ chiêu hồn được xác địnhtheo thân phận của người chết. Người đảm đương lễ chiêu hồn thường là thuộc hạ, đồngnghiệp và bạn bè của người chết, tuyệt đối không để người thân của người chết thực hiện lễchiêu hồn. Địa điểm diễn ra nghi thức chiêu hồn là trên mái nhà. Đồ dùng được sử dụngcho việc chiêu hồn chính là quần áo của người đã khuất. Người làm lễ chiêu hồn đứng trênmái nhà, hướng về phía Bắc. Tay trái giữ cổ áo, tay phải nắm vạt áo, tay trái dao độngđồng thời hô to “ông nọ bà kia trở về nào”, gọi như thế liên tục ba lần. Sau khi thực hiệnxong lễ chiêu hồn, người ta cuộn tròn bộ quần áo và ném xuống trước hiên nhà. Cuối cùngngười ta lấy bộ quần áo đó phủ kín thân thể của người đã chết, sau một hồi để xem ngườichết liệu có thể sống lại hay không. Nếu người chết không thể sống lại người ta mới hoànthành lễ chiêu hồn.- Thứ hailà gậy đại tang: Trong khi đưa tiễn người quá cố của người Việt ở Hội Anngày nay, người ta thường dùng gậy tang. Nó giống như chiếc gậy để ta cắm những lá quốckì nhỏ. Khi đưa tiễn linh cữu của người quá cố đến nơi an nghỉ cuối cùng, con cháu đềuphải chống chiếc gậy đại tang đi theo. Bởi theo quan niệm, con, cháu để tang bình thườngđi đâu cũng phải chống gậy để thể hiện là mình đang thụ tang. Sau này, việc để tang nhưthế đã không còn quá nhấn mạnh, những người để tang khi ra đường không cần phải chốnggậy. Song gậy đại tang cũng từ đó mà dần được hình thành đến ngày nay. Gậy đại tangtrong dân gian tương đối đơn giản. Nó được dùng bằng thân cây cao lương dài khoảng 3 4 thước, phía trên dán những tờ giấy trắng được cắt thành nhiều loại hoa nhỏ. Chiếc gậydán bằng giấy đó chính là chiếc gậy đại tang đơn giản nhất. Ngày nay, khi làm lễ tiễn đưangười chết thì gậy đại tang vẫn là một dụng cụ không thể thiếu.- Thứ ba là quy táng: Tập tục ma chay của người Hoa đặc biệt coi trọng quan niệm “lárụng về cội”, con người chết đi sẽ trở về với đất mẹ vĩnh hằng. Do đó, người ta nghĩ rằngsau khi một người quy tiên, thi thể phải được mai táng trong phần đất mộ chí của gia tộc vànếu không thì ít nhất cũng nên nằm lại nơi mảnh đất quê hương của mình. Đối với nhữngngười rời xa quê hương đi làm quan hay đi buôn bán nơi đất khách quê người, nếu khôngmay qua đời, người ta cố gắng đưa hài cốt họ về an táng tại quê nhà. Đây chính là lễ quytáng. Quy táng là do con người yêu quý mảnh đất nơi mình sinh ra. Có nhớ tới gốc rễ căn152TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘInguyên thì có thể suy ra lễ. Như vậy ở đây, tập tục quy táng đã được nâng lên thành mộtcấp độ khác, đó là lễ và nhân. Điều này đủ để chứng minh cho sự coi trọng của người xưađối với quy táng. Ngày xưa người con gái xuất giá, nếu bố mẹ chồng đã khuất núi thì batháng sau khi kết hôn, con dâu phải tới miếu tổ bái tế thần chủ bài vị bố mẹ chồng, thaycho lễ bái đường lúc kết hôn. Như thế mới được xem là đã hoàn thành đại lễ hôn nhân. Cònnếu trong thời gian ba tháng đầu kết hôn, người con dâu cũng qua đời, chưa thể bái tế bốmẹ chồng nơi miếu tổ, thì người đó không được mai táng tại phần mộ chí gia tộc nhà traimà phải quy táng về quê hương của mình.Quy táng - trên thực tế lại không đơn giản bởi có những đoạn đường dài hàng trămhàng nghìn dặm, xa xôi cách trở, phải vượt qua biết bao vất vả gian nan, người thân mớithể đưa được linh cửu cha mẹ trở về quê nhà, nhất là những người Hoa ở Hội An. Nếu mộtngười nào đó tự lập ở xa, không may qua đời nơi đất khách quê người, người thân củangười quá cố phải cho người đi lấy thi thể, hài cốt về an táng trong phần mộ chí của giatộc, tuyệt đối không thể để người chết trở thành cô hồn tha phương.2.3. Nhận xét đánh giá về sự tương đồng và khác biệta) Nguyên nhân của sự tương đồng và khác biệtQua khảo cứu có thể thấy rằng, phong tục tang ma của cộng đồng người Việt và ngườiHoa có mối quan hệ và sự tương đồng về nhiều mặt. Sự tương đồng đó có nguồn gốc xuấtphát từ nhân tố lịch sử, văn hóa xã hội, kinh tế xã hội của hai nhóm cộng đồng cư dân nàytrong lịch sử phát triển ở Hội An.Thứ nhất, ngay từ đầu công nguyên, cùng với chính sách xâm lược, chính sách đồnghóa về văn hóa được các triều đại phong kiến Trung Hoa thực thi ở Việt Nam, dù khônglàm biến đổi văn hóa truyền thống của người Việt, nhưng thông qua quá trình này, nhiềugiá trị văn hóa Trung Hoa được truyền bá ở Việt Nam. Trên cơ sở nền văn hóa bản địa,những cư dân Việt lấy văn hóa của mình làm nền tảng cơ bản từ đó tiếp nhận các yếu tốphù hợp từ văn hóa Trung Hoa để làm phong phú thêm bản sắc văn hóa của cộng đồngngười Việt. Theo đó, phong tục tập quán, trong đó có tục tang ma được người Việt nóichung và người Việt ở Hội An nói riêng tiếp nhận. Trong quá trình tiếp nhận, người Việtđã điều chỉnh cho phù hợp với nền văn hóa bản địa. Dấu ấn về sự tiếp thu đó đã tạo nên sựtương đồng nhất định của hai nền văn hóa trong nghi thức tang ma như chúng tôi đã phântích ở phía trên.Thứ hai, tại Hội An, từ thế kỷ XVI - XVII, với các chính sách khá cởi mở, nồng hậuđã tạo điều kiện cho thương nhân các nước đến buôn bán, trong đó nổi lên là vai trò quantrọng của người Hoa (và người Nhật). Những cộng đồng người Hoa đến Hội An vì nhiều lýTẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 26/2018153do khác nhau đã quyết định chọn nơi đây làm địa bàn lưu trú lâu dài. Họ đã xây dựng nêncác hội quán làm nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng của mình. Hơn nữa, qua thời gian hoạtđộng buôn bán, trao đổi đi lại, giữa cộng đồng người Việt và người Hoa đã có sự trao đổivề mặt văn hóa. Những nét đẹp về các phong tục, tập quán, sinh hoạt của hai nhóm cộngđồng được giao lưu, tiếp biến lẫn nhau. Các nghi thức tang ma của người Việt, người Hoatheo đó có sự tương đồng trên một số nét chính.Thứ ba, theo xu hướng hiện đại hóa, vấn đề lưu giữ truyền thống đang trở thành mộtvấn đề khó khăn đối cả người Việt và người Hoa ở Hội An. Vì thế, ở một số nghi thức, cảhai nhóm người này đều chọn một khuôn mẫu chung cho việc tiến hành nghi thức trongphong tục tang ma của cộng đồng mình. Chính từ việc áp dụng chung cột mẫu hình nhưvậy nên giữa hai nhóm cộng đồng này có sự gần gũi trong mục đích, cách thức tiến hànhcác nghi lễ tang ma là vì thế.Tuy nhiên, dù người Việt và người Hoa ở Hội An đã trải qua quá trình cộng cư khá lâudài giữa nhưng cũng trong chính quá trình đó, mỗi nhóm cư dân đều giữ được những nétđặc trưng riêng về văn hóa của mình, trong đó có phong tục tang ma. Sự khác biệt đó xuấtphát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, cụ thể như sau:Thứ nhất, các phong tục, tập quán của người Việt có nhiều điểm được tiếp thu từ cộngđồng người Hoa trong lịch sử, trong đó có phong tục tang ma. Mặt khác, trong khi tiếp thu,người Việt có sự điều chỉnh, thay đổi cho sự phù hợp với đặc trưng về lịch sử, văn hóa,kinh tế, xã hội của cộng đồng mình. Phong tục tang ma của người Hoa cũng được tiếp thutừ người Việt và cũng có những điều chỉnh sao cho thích hợp nhất.Thứ hai, khi đến Hội An định cư, sinh sống người Hoa đã sớm tổ chức cuộc sốngthành các cộng đồng. Dù thường xuyên có sự giao lưu, tiếp xúc về mọi mặt giữa hai nhómngười, trước hết qua các hoạt động buôn bán song cư trú của người Hoa có đặc điểm làtính khu biệt so với các nhóm cộng đồng phụ cận. Theo đó, văn hóa của nhóm cộng đồngngười Hoa luôn có xu hướng tách rời với nhóm cộng đồng người Việt. Đây cũng chính làmột trong nhiều lí do giải thích cho sự khác biệt trong phong tục tang ma của người Hoa sovới người Việt.b) Một số quy định và cách thức tiến hành nghi lễ tang maNhìn về diễn trình tiến hành nghi thức tang ma của người Việt và người Hoa ở Hội Ancó thể khẳng định rằng, về cơ bản cả hai nhóm cư dân đều có các nghi thức tương đối đồngnhất. Tuy nhiên, ngay chính trong bản thân sự tương đồng, ở mỗi nghi thức đều có sự khácbiệt. Theo đó, nhóm cư dân người Hoa ở Hội An thường có xu hướng có những quy định,nghi thức phức tạp hơn, chặt chẽ hơn khi tiến hành tang lễ. Đặc biệt nhất là quy định về154TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘIthời gian để tang: Thời gian để tang phân thành ba loại: ba năm, một năm và ba tháng. Đểtang ba năm gồm: sau khi cha chết, con trai để tang đích mẫu, kế mẫu. Để tang một nămgồm: nếu cha vẫn còn sống, con trai để tang đích mẫu, kế mẫu và từ mẫu, con dâu để tangcha mẹ chồng, vợ lẽ để tang vợ cả. Để tang ba tháng có: cháu chắt để tang tằng tổ phụ mẫu,con riêng của vợ để tang bố dượng (bố dượng không ở cùng).- Đại công: Thời gian để tang đại công phân ba loại: chín tháng, bảy tháng, ba tháng.Để tang chín tháng, bảy tháng có: cha để tang con trưởng, con thứ chết yểu, cha để tangchú hoặc bác chết trẻ; bác, chú để trong cháu chết yểu. Để tang ba tháng có: con gái lấychồng để tang anh em ruột, vợ để tang bác trai, chú, anh em hoặc cháu của chồng, cháu đểtang bác bá,cô, dì ruột.- Tiểu công: Thời gian để tang tiểu công phân thành hai loại: năm tháng và ba tháng.Để tang năm tháng có: Cháu để tang chú ruột chết trẻ, anh chị ruột chết trẻ để tang nhau,cha mẹ để tang con gái chưa lấy chồng; để tang ba tháng có: chắt để tang cụ, cháu để tangđường bá thúc phụ mẫu (anh, em con chú bác ruột cháu cha), cháu để tang đường cô, cháuđể tang anh chị em ruột của ông nội.- Thủ tang: Còn được gọi là chịu tang, để tang - một tập tục biểu đạt tình cảm thươngtiếc của những người đang sống đối với người đã mất. Việc thủ tang cha mẹ luôn được đặtlên hàng đầu. Đây cũng là một trong những yêu cầu thủ tang thường gặp. Người thủ tangkhi chịu tang không được tắm rửa, thân thể trở nên tiều tụy, bề ngoài trở nên đen nhẻm.Đây là sự thương xót được thể hiện ra dáng vẻ bên ngoài. Tiếp đến là lời nói giao tiếp củangười thủ tang. Trong thời gian này, người thủ tang phải phải hết sức trầm lặng, ít nóinăng, lúc nào cũng ưu tư sầu muộn. Đây là biểu hiện sự thương xót về mặt lời nói, ngônngữ. Bên cạnh đó, người thủ tang khi khóc phải khóc thút thít, không được khóc to, khócầm ĩ mà chỉ khóc nhỏ. Đây chính là biểu hiện sự thương xót đối với người chết bằng âmthanh. Đối với việc ăn uống, ba ngày đầu chịu tang, người thủ tang tuyệt đối không đượcăn gì cả; ba ngày sau chỉ được uống cháo loãng; ba tháng sau thì có thể ăn lương thực, thựcphẩm; sau một năm thì được ăn hoa quả. Trong vòng 15 tháng chịu tang, tuyệt đối khôngđược uống rượu, ăn thịt động vật. Tuy nhiên, điều này là khá hà khắc, nên ở những tìnhhuống đặc biệt, nhất là sau ba tháng thủ tang, những quy định về ăn uống cũng có sự biếnđổi. Không chỉ có vậy, sự thương xót còn biểu hiện qua y phục của người thủ tang. Trongkhi chịu tang, người chịu tang phải mặc những bộ y phục bằng vải thô dày đặc biệt. Ngườichịu tang còn phải ở đơn độc một mình trong gian nhà cỏ, lấy cỏ làm giường, gỗ làm gối.Đây được gọi là sự thể hiện xót thương qua nơi ở. Người thủ tang tuyệt đối không đượctham gia những hoạt động vui chơi, hội hè. Đồng thời, căn cứ vào sự thân cận, quan hệcàng gần gủi thì những tiết chế, hành vi trong thời gian chịu tang càng có sự nghiêm ngặt,phạm vi hạn chế hoạt động cũng rộng hơn.TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 26/20181553. KẾT LUẬNTrong một chu kỳ đời người của cộng đồng người Việt và người Hoa ở Hội An,Quảng Nam, các nghi lễ về sinh đẻ và nuôi con, cưới xin và trường hợp này là tang ma vốnlà những nghi lễ chủ yếu. Những nghi lễ đó đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong từnggiai đoạn phát triển của con người và mỗi người trong cuộc đời của mình đều sẽ phải trảiqua một lần. Tục tang ma của người Việt và người Hoa ở Hội An vừa mang tính chất xãhội, vừa mang tính chất tôn giáo. Nó dung chứa ở đó khá nhiều ý nghĩa quan trọng trongđời sống tâm linh, sinh hoạt văn hóa; có nhiều yếu tố tích cực trong sự nghiệp giáo dục đạođức, nhân cách cho các thành viên trong gia đình, xã hội và cộng đồng nói chung. Cùngvới quá trình phát triển của xã hội, đất nước thì việc tổ chức tang ma của người Việt vàngười Hoa ở Hội An cũng đã có những biến đổi. Truyền thống và hiện đại, bảo tồn và pháttriển là hai vấn đề luôn song hành, bổ khuyết cho nhau. Tìm hiểu về những điểm tươngđồng và khác biệt trong việc tổ chức tang ma của người Việt và người Hoa sẽ góp phầnlàm sáng tỏ những giá trị văn hóa độc đáo của địa phương, có cái nhìn khách quan, chânthực về những điểm tương đồng và khác biệt cùng những biến đổi trong việc tổ chức tangma hiện nay./.TÀI LIỆU THAM KHẢO1.Phan Kế Bính (2005), Việt Nam phong tục, - Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.2.Nguyễn Đăng Duy (2009), Văn hóa tâm linh, - Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.3.Phạm Đức Dương, Châu Thị Hải (1998), Bước đầu tìm hiểu sự tiếp xúc và giao lưu văn hóaViệt - Hoa trong lịch sử, - Nxb Thế giới. Hà Nội.4.Mai Thanh Hải (2005), Thờ cúng tổ tiên (về tang lễ, ma chay, giỗ chạp) nên hiểu như thế nào,- Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.5.Trần Thị Hoài, Nguyễn Văn Sang (2011), “Tiếp xúc văn hóa Viêt- Hoa ở Hội An thế kỷ XVIIXVIII”, Thông tin khoa học Lịch sử, - Hội Khoa học Lịch sử tỉnh Bình Dương.6.Chen Ching Ho (1975) “Mấy điều nhận xét về Minh Hương xã và các cổ tích tại Hội An”, Khảo cổ tập san, Sài Gòn.7.Võ Văn Hòe (2010), Tập tục xứ Quảng theo một vòng đời, - Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.8.Phạm Thúc Hồng (2008), Hội quán Phúc Kiến Hội An, - Nxb Đà Nẵng.9.Phạm Minh Thảo (2004), Tục tang ma, - Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.10. Phạm Minh Thảo (2000), Lễ tục vòng đời, - Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.156TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘICOMPARE THE SIMILARITIES AND DIFFERENCES IN THEFUNERAL CUSTOMS OF THE HOA PEOPLE AND VIETNAMESEIN HOI AN CYTI, QUANG NAM PROVINCEAbstract: Hoa people is present in Hoi An city relatively early and now has become oneof the important components in the composition of the population here. Associated withthe process of formation and development of the community, the Hoa people in Hoi Anhave created and handed down from generation to generation many different types ofbeliefs and customs, unique and special, which can not be not to mention the funeralcustoms. The study compiles some similarities and differences in the funeral customsbetween Chinese (Vietnamese) Hoa and Vietnamese in Hoi An City, Quang NamProvince.Keywords: Hoa people; funeral customs; belief; Hoi An; Quang Nam.